Της Γεωργίας Παγιαβλά,
Η μαρξιστική λογοτεχνική θεωρία, επίσης γνωστή ως μαρξιστική κριτική, είναι ένα πλαίσιο ανάλυσης της λογοτεχνίας μέσα από το πρίσμα της μαρξιστικής ιδεολογίας και της κοινωνικοοικονομικής θεωρίας, των Καρλ Μαρξ και Φρίντριχ Ένγκελς. Ο μαρξισμός επιδιώκει να κατανοήσει και να ασκήσει κριτική στη σχέση μεταξύ των κοινωνικών τάξεων, των δομών εξουσίας και των οικονομικών συστημάτων. Σύμφωνα με αυτό, η μαρξιστική κριτική επιδιώκει να κατανοήσει τις μορφολογικές διαδικασίες, μέσων των οποίων τα λογοτεχνικά κείμενα ενεργούν πάνω στις μορφές της κυρίαρχης ιδεολογίας και τις μετασχηματίζουν (Μπένετ, 1983: 15). Επίσης, οι μαρξιστές κριτικοί θεωρούν τη λογοτεχνία ως προϊόν των υλικών συνθηκών και των αντιφάσεων που ενυπάρχουν στο οικονομικό σύστημα (Barry, 2013).
Τα σταφύλια της οργής είναι ένα μυθιστόρημα που γράφτηκε από τον Τζον Στάινμπεκ και δημοσιεύτηκε το 1939 και διερευνά τις επιπτώσεις του καπιταλιστικού συστήματος κατά τη διάρκεια της Μεγάλης Ύφεσης, ρίχνοντας φως στις οικονομικές δυσκολίες, την εκμετάλλευση και την ανισότητα που αντιμετώπιζε η εργατική τάξη. Μέσα από το μυθιστόρημα μάς δίνεται η δυνατότητα να αγγίξουμε διάφορα θέματα της πολιτικής οικονομίας, παρέχοντας πληροφορίες για τη δυναμική της εξουσίας, της εκμετάλλευσης και της κοινωνικής αλλαγής. Τα σταφύλια της οργής απέσπασαν την επιδοκιμασία των κριτικών κατά τη δημοσίευσή του και κέρδισαν το βραβείο Πούλιτζερ μυθοπλασίας το 1940, ενώ την ίδια χρονιά γυρίζεται και ταινία από τον John Ford.
Η ιστορία διαδραματίζεται κατά τη διάρκεια της Μεγάλης Ύφεσης στις Ηνωμένες Πολιτείες και παρακολουθεί την οικογένεια Τζοάντ, μισθωτές αγρότες από την Οκλαχόμα, οι οποίοι αναγκάζονται να εγκαταλείψουν τη γη τους λόγω των καταστροφικών συνεπειών στις σοδειές από την παρατεταμένη ξηρασία και από τους θυελλώδεις ανέμους και των οικονομικών δυσκολιών. Συγκεκριμένα, στα αγγλικά αναφέρεται ως Dust Bowl, που ήταν μια παρατεταμένη σειρά από καταιγίδες σκόνης που προκλήθηκαν από την ξηρασία και τη διάβρωση στην περιοχή Great Plains των Ηνωμένων Πολιτειών τη δεκαετία του 1930 (National Geographic Society, 2022).
Η Μεγάλη Ύφεση ήταν μια σοβαρή οικονομική ύφεση που σημειώθηκε στις Ηνωμένες Πολιτείες και εξαπλώθηκε σε παγκόσμιο επίπεδο κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1930. Προκλήθηκε από το χρηματιστηριακό κραχ του 1929, το οποίο σηματοδότησε το τέλος της δεκαετίας του ’20, μιας περιόδου οικονομικής ευημερίας. Οι επιπτώσεις του κραχ οδήγησαν σε εκτεταμένη ανεργία, φτώχεια και μείωση της βιομηχανικής παραγωγής και του διεθνούς εμπορίου (Smiley, 2008). Κατά την κορύφωσή της Μεγάλης Κρίσης, τα ποσοστά ανεργίας αυξήθηκαν αγγίζοντας το 25%, ενώ εμφανίστηκε, επίσης, η εκτεταμένη και επίμονη μακροχρόνια ανεργία (διάρκεια ανεργίας μεγαλύτερη του ενός έτους) ως σοβαρό πρόβλημα πολιτικής (Margo, 1993). Ως αποτέλεσμα, πολλές οικογένειες αγωνίζονταν να τα βγάλουν πέρα και αντιμετώπιζαν ακραίες δυσκολίες, οδηγώντας τες στην επιλογή της εσωτερικής μετανάστευσης. Σύμφωνα με στοιχεία των Freedman & Hawley (1949), το 60% των εσωτερικών μεταναστών ήταν άνεργοι κάποια στιγμή μεταξύ 1930 και 1935 και τα αποτελέσματα της μελέτης τους είναι επίσης συνεπή με την υπόθεση ότι σε μια ύφεση οι μετανάστες τείνουν να βρίσκονται σε μειονεκτική θέση στη νέα αγορά εργασίας, στην οποία μετακινούνται.
Η αύξηση των τιμών του σιταριού αυξήθηκε κατά το ξέσπασμα του Α’ Παγκόσμιου Πολέμου, οδηγώντας περισσότερες «περιθωριακές» εκτάσεις γης σε γεωργική παραγωγή, με αποτέλεσμα να αυξηθεί το χρέος των ενυπόθηκων δανείων. Η κλιμάκωση της αξία της γης συνέπεσε με την υιοθέτηση μηχανοκίνητων μηχανημάτων, τα οποία μείωσαν σημαντικά τη χειρωνακτική εργασία που απαιτούνταν για τη φύτευση και τη συγκομιδή του σιταριού. Όπως αναφέρεται και στο μυθιστόρημα του Στάινμπεργκ, «Φτάνει μια μηχανή, για να ξεσπιτώσει δέκα οικογένειες. Γέμισε ο τόπος τέτοιες μηχανές. Μπαίνουν αυτές στα αγροκτήματα και διώχνουν τους νοικάρηδες» (:21). Έτσι, η οικονομική κατάσταση των αγροτών ήταν ήδη σε μια κρίση, αλλά η Μεγάλη Ύφεση και η ξηρασία που ακολούθησαν οδήγησαν σε κατασχέσεις αγροτικών γαιών τους λόγω της αδυναμίας τους να αποπληρώσουν τα δάνεια, με αποτέλεσμα την εκτεταμένη αγροτική φτώχεια και τη μετανάστευση (Sichko, 2023).
Τέλος, οι οικονομικές δυσχέρειες της Μεγάλης Ύφεσης οδήγησαν σε αλλαγή των πολιτικών στάσεων. Η απογοήτευση του κοινού από τον καπιταλισμό και η αντίληψη ότι ο καπιταλισμός τους είχε απογοητεύσει συνέβαλε στην άνοδο των σοσιαλιστικών και κομμουνιστικών κινημάτων. Τα εργατικά συνδικάτα ισχυροποιήθηκαν και ζητήθηκε μεγαλύτερη κυβερνητική ανάμειξη στις οικονομικές υποθέσεις.
Το μυθιστόρημα απεικονίζει με γλαφυρό τρόπο τις κακουχίες και τους αγώνες που αντιμετωπίζουν οι Τζοάντ και άλλες οικογένειες μεταναστών, καθώς ταξιδεύουν δυτικά σε αναζήτηση εργασίας και σταθερότητας. Το μυθιστόρημα εκθέτει τη σκληρή πραγματικότητα που αντιμετωπίζουν οι φτωχοί και τα άτομα της εργατικής τάξης, απεικονίζοντας το ανθρώπινο κόστος της εκβιομηχάνισης και του καπιταλισμού.
O Τζον Στάινμπεκ επικεντρώνεται στην οικογένεια Τζόαντ, η οποία αντιπροσωπεύει την εργατική τάξη κατά τη διάρκεια της Μεγάλης Ύφεσης. Ως μισθωτές αγρότες από την Οκλαχόμα, οι Τζοάντ ξεριζώνονται από τη γη τους εξαιτίας του Dust Bowl και των οικονομικών δυσκολιών. Καθ’ όλη τη διάρκεια του μυθιστορήματος, οι Τζόαντ ενσαρκώνουν τις προκλήσεις που αντιμετωπίζει η εργατική τάξη «Μα εμείς τι θα απογίνουμε; Πού θα βρούμε να φάμε; Πρέπει να φύγετε από τη γης. Θα οργωθούν και οι αυλές σας» (:51). Οι Τζόαντ βιώνουν τη φτώχεια και την ανεργία, καθώς ταξιδεύουν στην Καλιφόρνια σε αναζήτηση εργασίας. Αντιμετωπίζουν εκμεταλλευτικές συνθήκες εργασίας, με χαμηλούς μισθούς και πολλές ώρες εργασίας, αναδεικνύοντας την εκμετάλλευση της εργατικής τάξης από πλούσιους γαιοκτήμονες και εταιρείες. Παρά τους αγώνες τους, οι Τζόαντ επιδεικνύουν αλληλεγγύη και συλλογική δράση, δημιουργώντας δεσμούς με άλλες οικογένειες μεταναστών και στηρίζοντας η μία την άλλη.
Η απεικόνιση των γαιοκτημόνων και των καπιταλιστών, ως αστική τάξη από τον Στάινμπεκ, χρησιμεύει ως κριτική της εκμεταλλευτικής φύσης του καπιταλισμού. Το μυθιστόρημα εκθέτει τη δυναμική της εξουσίας και τις κοινωνικές αδικίες εντός του συστήματος, ρίχνοντας φως στο μεγάλο χάσμα μεταξύ των συνθηκών διαβίωσης και των ευκαιριών που διαθέτει η αστική τάξη σε σύγκριση με την εργατική τάξη «Ζω σε μια χώρα λεύτερη. Μπορώ να πάω όπου θέλω. […] Ε, για δοκίμασε να κάνεις χρήση της ελευθερίας σου. Είσαι λεύτερος, σου λέει ο άλλος, μόνο σαν σου βαστά η τσέπη σου να πληρώσεις τη λευτεριά σου» (:160). Παρουσιάζοντας την απληστία και την απανθρωπιά της αστικής τάξης, ο Στάινμπεκ εφιστά την προσοχή στις ταξικές διαιρέσεις και τους αγώνες που αντιμετωπίζει η εργατική τάξη, στον αγώνα της για οικονομική δικαιοσύνη.
Οι Τζόαντ βιώνουν τις σκληρές συνέπειες του να βρίσκονται στο έλεος των γαιοκτημόνων. Όταν η καταιγίδα σκόνης τους αναγκάζει να εγκαταλείψουν τη γη τους, μένουν χωρίς μέσο συντήρησης ή χωρίς ένα μέρος να ονομάσουν σπίτι. Ο εκτοπισμός τους εκθέτει την ευαλωτότητα και την αδυναμία των μισθωτών αγροτών σε ένα σύστημα, που επικρατεί η ιδιωτική ιδιοκτησία της γης. Επιπλέον, η ιδιωτική ιδιοκτησία της γης διαιωνίζει την οικονομική ανισότητα και τους κοινωνικούς διαχωρισμούς. Οι Τζόαντ και άλλοι μετανάστες εργάτες βρίσκονται στο έλεος των πλούσιων γαιοκτημόνων που ελέγχουν την πρόσβαση σε εύφορη γη και υπαγορεύουν τους όρους εργασίας «Μια οικογένεια υποχρεώθηκε να φύγει από τη γη. Ο πατέρας δανείστηκε από την Τράπεζα και τώρα η Τράπεζα τη θέλει τη γης» (:198). Η συγκέντρωση της ιδιοκτησίας της γης στα χέρια λίγων δημιουργεί μια ανισορροπία ισχύος που ευνοεί τους γαιοκτήμονες και διαιωνίζει την οικονομική εκμετάλλευση της εργατικής τάξης.
Μέσα από το μυθιστόρημα μπορεί να αμφισβητηθεί η καπιταλιστική ιδιοκτησία και η συσσώρευση και να διεκδικηθεί η κοινωνική αλλαγή και η οικονομική δικαιοσύνη. Το μυθιστόρημα ενθαρρύνει την επανεκτίμηση της άνισης κατανομής των πόρων και καλεί για ένα πιο δίκαιο οικονομικό σύστημα, που εκτιμά την ευημερία όλων των ατόμων «Αν το τρακτόρι αυτό ήταν δικό μας, θα ‘ταν καλό -όχι δικό μου, δικό μας» (:200).
Συνοψίζοντας, μέσα από τα Τα σταφύλια της οργής αντικατοπτρίζεται η αλληλεπίδραση μεταξύ πολιτικής, οικονομίας και κοινωνίας, οι οποίες είναι βασικές έννοιες και ζητήματα που εξετάζονται στο πεδίο της πολιτικής οικονομίας. Έτσι, εκτός από τα οικονομικά πανεπιστημιακά εγχειρίδια, μπορούν και τα λογοτεχνικά έργα να παρέχουν πολύτιμες γνώσεις σχετικά με τις συστημικές δυναμικές και τις δομές εξουσίας που διαμορφώνουν τα οικονομικά συστήματα. Όπως και κάθε άλλο έργο τέχνης, η λογοτεχνία μπορεί να προκαλέσει σε κριτική ανάλυση και προβληματισμό σχετικά με τον κοινωνικό αντίκτυπο αυτών των συστημάτων και τις δυνατότητες μετασχηματισμού και κοινωνικής δικαιοσύνης.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Barry, P. (2013), Γνωριμία με τη θεωρία: Μια εισαγωγή στη λογοτεχνική και πολιτισμική θεωρία, Αθήνα: Βιβλιόραμα
- Freedman, R., & Hawley, A. H. (1949), Unemployment and Migration in the Depression (1930–1935), Journal of the American Statistical Association, 44(246), 260-272
- Margo, R. A. (1993), Employment and Unemployment in the 1930s. Journal of Economic Perspectives, 7(2), 41-59
- Mπένετ, Τ. (1983). Φορμαλισμός και Μαρξισμός, Εκδόσεις Νεφέλη
- The Grapes of Wrath, education.nationalgeographic.org, διαθέσιμο εδώ
- Sichko, C. T. (2023). Drought and Migration during the Great Depression.Selected Paper prepared for presentation at the 2023 Agricultural & Applied Economics Association Annual Meeting, Washington DC; July 23-25, 2023
- Smiley, G. (2008). Great Depression. The Concise Encyclopedia of Economics, 230
