Της Χιόνας Οικονομάκη,
«Ιερουσαλήμ ακυβέρνητη πολιτεία, Ιερουσαλήμ πολιτεία της προσφυγιάς» θα γράψει ο Γιώργος Σεφέρης στο ποίημα του με τίτλο Ο Στρατής ο Θαλασσινός στη νεκρά θάλασσα. Και από αυτόν τον στίχο έμελλε να εμπνευστεί καθοριστικά ο σπουδαίος μεταπολεμικός συγγραφέας Στρατής Τσίρκας, γράφοντας την εμβληματική και σημαντικότατη μυθιστορηματική τριλογία Ακυβέρνητες Πολιτείες. Ένα έργο θεμελιωμένο πάνω στην ιστορική πραγματικότητα με έναν τρόπο μεστό και απομυθοποιητικά ειλικρινή, που παραμένει ακόμη έως και σήμερα ένα διαχρονικό σημείο αναφοράς. Η λυρική πένα του Στρατή Τσίρκα θα αφήσει σπουδαία παρακαταθήκη στην ιστορία των ελληνικών γραμμάτων, ενώ ο ίδιος θα εκπονήσει και μείζονος σημασίας φιλολογικές μελέτες, εμπλουτίζοντας τον χώρο της θεωρίας της λογοτεχνίας.
Ο Γιάννης Χατζηανδρέας, όπως ήταν το πραγματικό του όνομα, γεννήθηκε σαν σήμερα, στις 10 Ιουλίου του 1911, στο Κάιρο. Οι γονείς του, Κωστής Χατζηανδρέας και Περσεφόνη Σταματάρη βρίσκονταν ήδη εγκατεστημένοι στην Αίγυπτο, λόγω της επιθυμίας του πατέρα να μην υπηρετήσει στον τουρκικό στρατό. Η οικογένεια κατοικούσε στην ελληνοαραβική συνοικία Αμπντίν, πολιτισμικές και λαογραφικές πτυχές της οποίας θα αποτυπωθούν και στο λογοτεχνικό έργο του συγγραφέα. Τελειώνοντας το δημοτικό, το 1924, θα εγγραφεί στο εμπορικό τμήμα της Αμπετείου. Ο ίδιος αγαπούσε πολύ τη λογοτεχνία και ονειρευόταν να σπουδάσει φιλολογία, ωστόσο οι βιοποριστικές ανάγκες της οικογένειάς του τον οδήγησαν στο να προσανατολιστεί προς τον κλάδο του εμπορίου, χωρίς, όμως, ποτέ να εγκαταλείψει τη γραφή.
Στις 16 Ιουλίου του 1927 θα δημοσιευτεί στα «Παναιγύπτια» το πρώτο του πεζό δημιούργημα από το οποίο, αν και πρώιμο, θα καταστεί εμφανές το λογοτεχνικό του ταλέντο. Στο μεσοδιάστημα θα εργαστεί στη National Bank of Egypt, σε εργοστάσια βάμβακος, αλλά και ως λογιστής. Η καθημερινή του επαφή με ανθρώπους που ζούσαν κάτω από δυσμενείς συνθήκες, στα όρια της εξαθλίωσης, θα διαδραματίσει καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση της πολιτικής του ιδεολογίας, αλλά και στη μετέπειτα κοινωνική και ανθρωπιστική του δράση.
Τον Φεβρουάριο του 1930 θα κάνει την πρώτη του εμφάνιση στα ελληνικά γράμματα και το περιοδικό «Πρωτοπορία» του Φώτου Γιοφύλλη. Στις 10 Ιουλίου το ιδίου έτους ο Τσίρκας θα γνωρίσει έναν άνθρωπο που συνιστά θεμέλιο λίθο για τη λογοτεχνία μας, τον εμβληματικό Κωνσταντίνο Καβάφη. Οι συναντήσεις του με τον Καβάφη θα αποτελέσουν για εκείνον «φυλαχτό» και πολύτιμες μνήμες, στις οποίες επρόκειτο να ανατρέξει πολλάκις. Μάλιστα, ο συγγραφέας θα εκπονήσει μία μελέτη αφιερωμένη στον Καβάφη, η οποία εστιάζει, ως επί το πλείστον, στην ιστορία του Ελληνισμού της Αλεξάνδρειας, «ρίχνοντας φως» σε ορισμένες παραφιλολογίες που έχουν επικρατήσει γύρω από τα βιογραφικά στοιχεία του ποιητή και προσφέροντας νέες οπτικές πάνω στην καβαφική εργογραφία, που συνδέονται με την ιστορική πραγματικότητα.
Τον Ιούνιο του 1937 θα παντρευτεί με την Αντιγόνη Κερασιώτη, με την οποία θα ταξιδέψουν σε πολλές χώρες του εξωτερικού, μεταξύ των οποίων η ευρισκόμενη στο επίκεντρο των πολιτικών και κοινωνικών εξελίξεων Αυστρία και η χαρακτηριζόμενη ως «λαϊκό μέτωπο» Γαλλία. Τα εν λόγω βιώματα, σε συνδυασμό με την επικρατούσα πολιτική συνθήκη της μεταξικής Ελλάδος, θα ενισχύσουν τις ιδεολογικές πεποιθήσεις του συγγραφέα, αλλά και τη γενικότερη αντίληψή του για τη ζωή, ενώ θα αποτυπωθούν απτός και στο ίδιο του το έργο. Τον Δεκέμβριο του 1938 θα τυπωθεί στην Αλεξάνδρεια και η δεύτερη ποιητική του συλλογή με τίτλο Το λυρικό ταξίδι, αφιερωμένη στην αγαπημένη του Αντιγόνη.
Ένα από τα σπουδαιότερα πονήματα στην ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας είναι, όπως προαναφέρθηκε, το εξαίρετο έργο του Τσίρκα με τίτλο Ακυβέρνητες Πολιτείες. Η εν λόγω τριλογία μυθιστορημάτων εκδόθηκε διαδοχικά στις αρχές της δεκαετίας του ’60 και συνιστά έναν αρμονικό συνδυασμό της ιστορικής ακρίβειας με τη συμβολική μυθοπλασία. Το πρώτο βιβλίο τιτλοφορείται Η Λέσχη και διαδραματίζεται τον Ιούνιο του ’42 στην Ιερουσαλήμ. Κινείται γύρω από την ερωτική έλξη που αναπτύσσεται ανάμεσα στον Μάνο, νεαρό κομμουνιστή και αξιωματικό του ελληνικού στρατού, και την Έμμη, τη σύζυγο ενός πρώην Υπουργού της Αυστρίας.
Το δεύτερο κομμάτι της τριλογίας έχει την ονομασία Αριάγνη και λαμβάνει χώρα στο Κάιρο του 1943. Βασικός θεματολογικός άξονας του βιβλίου είναι ο καυτηριασμός (από την πλευρά του συγγραφέα) των κακών κειμένων της Αριστεράς, μέσα στα οποία συμπεριλαμβάνεται η συγκεκαλυμμένη επιθυμία της διάκρισης και ο φραξιονισμός. Το τρίτο βιβλίο έχει τον τίτλο Η νυχτερίδα και μας μεταφέρει στην Αλεξάνδρεια του 1943. Η ζωή των Ελλήνων της Αλεξάνδρειας είναι, αυτή τη φορά, το βασικό θέμα του βιβλίου, ενώ δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στα ιστορικά γεγονότα που έλαβαν χώρα από τον Μάρτιο του ’43 έως και τον Απρίλιο του ’44. Η εξαίρετη πένα του Στρατή Τσίρκα συνδυάζει τη διανόηση με την εξιστόρηση κοσμοϊστορικών γεγονότων, δίνοντας ένα αποτέλεσμα εξαίρετο και συνάμα διαχρονικό.
Ο Στρατής Τσίρκας, λοιπόν, ο «μεγάλος της μεταπολεμικής πεζογραφίας» αποτελεί μία σημαντικότατη μορφή για την ελληνική φιλολογία, την οποία αδιαμφισβήτητα εμπλούτισε με το στοχαστικό του έργο. Η αποτύπωση της ιστορικής αλήθειας, σε συνδυασμό με τον παράγοντα της διανθισμένης με νοσταλγικά στοιχεία μυθοπλασίας, θα καταστήσουν τις Ακυβέρνητες Πολιτείες του Τσίρκα ένα εμβληματικό έργο, πάντοτε επίκαιρο και ουσιαστικό, ενώ ο ίδιος θα μείνει γνωστός ως ένας σπουδαίος συγγραφέας που προσέφερε πολλά στην πνευματική ζωή του τόπου.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΠΗΓΗ
- Στρατής Τσίρκας – Χρονολόγιο, tsirkas.ekebi.gr, διαθέσιμο εδώ
