Της Γιώτας Κασάπη,
Όπως πολλοί φιλόσοφοι, επιστήμονες και καλλιτέχνες, έτσι και οι σύγχρονοι διαμορφωτές της διεθνούς πολιτικής αντλούν έμπνευση από το παρελθόν, σε μια προσπάθεια ανάλυσης και κατανόησης των αλλαγών του διεθνούς συστήματος. Πόλεμοι, ανακατατάξεις και μεταβάσεις εξουσίας αποτελούν «τυχαίες ζαριές» που οδηγούν σε νέες κινήσεις από ικανούς αντιπάλους. Σήμερα, στο πεδίο της μάχης για τον τίτλο της μεγαλύτερης δύναμης στον κόσμο, το ενδιαφέρον έχει μονοπωλήσει ιδιαίτερα η ανάδυση της Κίνας και η απειλή που δημιουργείται για τη θέση των Ηνωμένων Πολιτειών Αμερικής. Η κατακόρυφη αύξηση της κινεζικής ισχύος ώθησε πολλούς στην προσπάθεια επεξήγησης του τρόπου επίτευξης αυτής της ανόδου καθώς και πρόβλεψης των επόμενων κινήσεων. Ένας από αυτούς ήταν και ο καθηγητής του Χάρβαρντ, Γκράχαμ Άλισον, που εισήγαγε την στρατηγική έννοια της «παγίδας» του Θουκυδίδη. Μέσα από μερικές περιπτωσιολογικές μελέτες παρουσίασε τη δυναμική εκείνη που προκύπτει όταν μια ανερχόμενη δύναμη αμφισβητεί μια υπάρχουσα κυρίαρχη και φέρει ως πιθανότερη απόρροια τη σύγκρουση.
Η Παγίδα του Θουκυδίδη πήρε το όνομά της από τον ομώνυμο αρχαίο Έλληνα ιστορικό, ο οποίος ασχολήθηκε με την καταγραφή και ανάλυση του Πελοποννησιακού Πολέμου, και ειδικότερα, με τη δυναμική σύγκρουση των τότε πρωταγωνιστών, της Αθήνας και της Σπάρτης. Όρισε ως κύριο αίτιο του πολέμου την άνοδο της Αθήνας και την ανησυχία που αυτή προκάλεσε στη Σπάρτη. Ο αναπόφευκτος χαρακτήρας του πολέμου, σύμφωνα με τον Θουκυδίδη, ήταν προϊόν του φόβου των Σπαρτιατών για την απόλυτη κυριαρχία των Αθηναίων. Χρησιμοποιώντας τη σύγκρουση των δύο πόλεων – κρατών όπως παρουσιάστηκε από τον Θουκυδίδη ως αρχετυπικό μοντέλο, ο Γκράχαμ Άλισον επιχείρησε να δώσει μια εξήγηση στην αμφισβήτηση της αμερικανικής εξουσίας από την κινεζική δύναμη, μετά από δεκαετίες κατοχής δεσπόζουσας θέσης της πρώτης και να παρουσιάσει το ενδεχόμενο σύγκρουσης αυτών των δύο. Το ερώτημα που θέτει είναι αν θα καταφέρουν αυτές οι δύο να ξεφύγουν από τη παγίδα.
Η σύγχρονη εποχή που εμπεριέχει ανταγωνισμούς και δυνητικά τεταμένες διακρατικές σχέσεις δεν διαφέρει από τις προηγούμενες. Όσους πόλους και αν είχε το διεθνές σύστημα, πάντα υπήρχε κάποιος δρώντας που κυριαρχούσε και κάποιος που τον απειλούσε. Τους τελευταίους 5 αιώνες, ο Άλισον ξεχωρίζει 16 περιπτώσεις της παγίδας, από τις οποίες οι 12 κατέληξαν σε πόλεμο. Οι υπόλοιπες 4 που κατάφεραν να αποφύγουν το αρνητικό σενάριο υποβλήθηκαν σε μεγάλες και επώδυνες προσαρμογές, όπως ο ίδιος τις χαρακτηρίζει. Εκτιμώντας τη μετατροπή της Κίνας σε οικονομικό γίγαντα και τη ραγδαία πολύπλευρη ανάπτυξή της, το ενδεχόμενο σύγκρουσης δεν απορρίπτεται. Οι αριθμοί υποδεικνύουν πως ένας πόλεμος ή μια σύγκρουση μεγάλης κλίμακας είναι πιο πιθανά από την ειρηνική επίλυση, όχι όμως αναπόφευκτα.
Στον Πελοποννησιακό Πόλεμο, ο Θουκυδίδης εστίασε στη δομική πίεση που ασκείται από την αλλαγή της ισορροπίας δυνάμεων όταν στη ζυγαριά τοποθετούνται δύο δυνάμεις. Όσο η Αθήνα, που είχε μετατραπεί σε πολιτιστικό κέντρο και αποτέλεσε μητρόπολη της φιλοσοφίας, της δημοκρατίας και του θεάτρου αποκτούσε αυξημένη ναυτική αλλά και χερσαία ισχύ, η Σπάρτη προσπαθούσε να διατηρήσει ένα status quo που θα την κρατούσε πρώτη στη περιοχή της Πελοποννήσου. Η αύξηση ισχύος και επιρροής από τη μια πλευρά και η αύξηση του φόβου από την άλλη είναι ισχυρά ανάλογα ποσά που είναι δύσκολο να μετριαστούν. Κομβικό ρόλο έπαιξαν και οι συμμαχίες που ακολούθησαν, σε μια προσπάθεια η μια πόλις – κράτος να αντισταθμίσει την άλλη. Το αποτέλεσμα του πολέμου ήταν η ονομαστική νίκη της Σπάρτης. Ονομαστική γιατί το κόστος του πολέμου ήταν τέτοιο, που μετέτρεψε και τις δύο δυνάμεις σε «δόλωμα» για το περσικό «κήτος».
Αιώνες μετά, με την αρχή να γίνεται στο πρώτο μισό του 16ου αιώνα με την μετατόπιση του κέντρου ισχύος στους Αψβούργους, ακολούθησαν αρκετά παραδείγματα που έπεσαν στη παγίδα της σύγκρουσης, με κέντρο την Ευρώπη. Στα τέλη του 19ου αιώνα, γίνεται η είσοδος της Ασίας στη λίστα, αφού η εκσυγχρονισμένη στον οικονομικό και στρατιωτικό τομέα Ιαπωνία αμφισβητεί τη κυριαρχία της Κίνας και της Ρωσίας στην Ανατολική Ασία, οδηγώντας σε πολέμους που ανέδειξαν την Ιαπωνία ως νικητή. Λίγο πριν το ξέσπασμα του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, η εχθρικότητα εκ μέρους της Βρετανίας πήγαζε από τη ναυτική υπεροχή της Γερμανίας και ήταν αρκετή, ανεξάρτητα από τις προθέσεις της χώρας, για να τρομάξει την πρώτη. Παρά τους συγγενικούς δεσμούς μεταξύ των οικογενειών και τις κρατικές αλληλεξαρτήσεις, ο πόλεμος μερικά χρόνια μετά ήρθε, και επηρέασε όλη την υφήλιο. Όσο διαφορετικές και αν είναι λοιπόν οι συνθήκες, οι τοπικές και χρονικές συγκυρίες, η μοναδικότητα της κάθε περίπτωσης δεν είναι αρκετή για να εμποδίσει τη χειρότερη δυνατή έκβαση.
Η φύση της έννοιας υπογραμμίζει τον κίνδυνο συγκρουσιακής εναλλαγής στη διεθνή ιεραρχία, όχι με αναπόφευκτο και αυστηρό τρόπο, αλλά και με διδακτικό-παραδειγματικό. Η ύπαρξη και μελέτη της μπορεί να καθοδηγήσει τους παραγωγούς πολιτικής να εντοπίσουν και να ταυτοποιήσουν το πρόβλημα και να υιοθετήσουν στρατηγικές που θα μετριάσουν τις εντάσεις και θα ξεφύγουν από τον Θουκυδίδειο κανόνα.
Η «ρίψη στη παγίδα» αυτή θα μπορούσε να αποφευχθεί με ποικίλους τρόπους επομένως, πρώτα με διάλογο και διαπραγμάτευση, οδηγώντας στην αμοιβαία εμπιστοσύνη και κατανόηση που θα μείωναν τη καχυποψία και τη δυσπιστία μεταξύ των εν δυνάμει «αντιπάλων», και έπειτα με εποικοδομητικές δεσμεύσεις στον διεθνή χώρο, μέσα από την συμμετοχή σε κοινούς διεθνείς θεσμούς και συζητήσεις. Αν και το διεθνές δίκαιο έχει σταθεί πολλάκις αδύναμο, θα μπορούσε να ρυθμίσει εντάσεις συμπληρωματικά, με την ύπαρξη ευμενών συγκυριών όπως η καλή διπλωματική συνεργασία. Επιπλέον, η σύναψη ισχυρών οικονομικών δεσμών με όρους αλληλεξάρτησης, και η χάραξη στρατηγικής με πυξίδα την ήπια ισχύ και την αποφυγή δογματισμού θα μπορούσαν να συμβάλουν στην εδραίωση της διαφάνειας που θα απομάκρυνε κάποιες ανησυχίες.
Η παγίδα του Θουκυδίδη είναι ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα της αντίδρασης που ακολουθεί μετά την υπερβολική αύξηση ισχύος μιας οντότητας του διεθνούς συστήματος. Υπενθυμίζεται πως όλα είναι απρόβλεπτα και τα ιστορικά-στρατηγικά πρότυπα σύγκρουσης δεν πρέπει να θεωρούνται δεδομένα. Παράγοντες ανάλυσης όπως η παγίδα του Θουκυδίδη συμβάλλουν στην προσπάθεια μελέτης, ανάλυσης και τέλος στοιχειώδους πρόβλεψης με απώτερο στόχο την απομάκρυνση του χειρότερου σεναρίου. Ευρισκόμενη στον αντίποδα της συζήτησης και της διαπραγμάτευσης που μπορούν να καταστήσουν μια συνεργασία αποτελεσματική, μπορεί να διδάξει πως η πάλη για την υπερίσχυση μιας δύναμης μπορεί να διεξαχθεί με γνώμονα τα κοινά συμφέροντα και τη συνεργασία και να απομακρύνει την πολεμική ηχώ, δίνοντας τέλος στην επανάληψη της ιστορίας.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- The Thucydides Trap, Foreign Policy. Διαθέσιμο εδώ
- The Thucydides Trap. Are the U.S. and China Headed for War? by Graham Allison, The Atlantic. Διαθέσιμο εδώ
- Thucydides Trap Overview, Study.com. Διαθέσιμο εδώ
- Η Παγίδα του Θουκυδίδη είναι επίκαιρη και στον 21ο αιώνα: Μία συμβουλή σε ΗΠΑ και Κίνα…, Hellas Journal. Διαθέσιμο εδώ
- Ο Πόλεμος Ρωσίας-Ουκρανίας, ο Ανταγωνισμός ΗΠΑ-Κίνας και η «Διπλή Παγίδα του Θουκυδίδη», Polls and Politics. Διαθέσιμο εδώ
- Η παγίδα του Θουκυδίδη και η δημιουργία του νέου γιγαντιαίου συνασπισμού κρατών που δεν μπορεί ν’ αντιμετωπιστεί, newsbeast. Διαθέσιμο εδώ
- Η παγίδα του Θουκυδίδη, εν Άνδρω. Διαθέσιμο εδώ
- Η παγίδα του Θουκυδίδη, in.gr. Διαθέσιμο εδώ
- Thucydides Trap, The Diplomat. Διαθέσιμο εδώ
