Του Νίκου Διονυσάτου,
Τους τελευταίους μήνες στα χείλη πολλών πολιτικών αναλυτών πλανάται η ίδια κοινή πεποίθηση: Η δεξιά και η ακροδεξιά βρίσκονται σε μια περίοδο ραγδαίας ανόδου τους σε όλη σχεδόν την Ευρώπη. Διαφορετικοί αναλυτές, εφευρίσκουν νέες ερμηνείες για το συγκεκριμένο φαινόμενο, και τις αναγάγουν σε γενικούς κανόνες, βασιζόμενοι κατά κύριο λόγο, στα στοιχεία των χωρών τους. Αξιοσημείωτο, επίσης, είναι ότι οι ίδιοι αναλυτές, προ τριετίας είχαν βιαστεί να μιλήσουν και για την επιστροφή της σοσιαλδημοκρατίας, η οποία όντως σημείωσε σημαντικά κέρδη την περίοδο 2020-2022, αλλά στην συνέχεια κατέρρευσε. Και σε εκείνη την περίπτωση, οι αναλυτές από διαφορετικές χώρες είχαν βασίσει τα συμπεράσματα τους στις πατρίδες τους, και απέτυχαν να κατανοήσουν ότι η τάση που ανίχνευαν, ήταν μάλλον συγκυριακή.
Έτσι, και στην περίπτωση της «ακροδεξιάς λαίλαπας» των καιρών μας, τα πράγματα είναι πολύ πιο σύνθετα. Η περίπτωση των επερχόμενων ισπανικών εκλογών, οι οποίες αναμένεται να φέρουν στην εξουσία την μεγάλη παράταξη της ισπανικής δεξιάς, το Λαϊκό Κόμμα, σε συνεργασία με το ακροδεξιό VOX, είναι ενδεικτική για το πρόβλημα κατανόησης των αιτιών της ανόδου της ευρωπαϊκής σκληρής δεξιάς. Η Ισπανία είναι μια χώρα με ακραίες αντιθέσεις στο εσωτερικό της, και εξίσου ακραίες ιστορικές συγκυρίες που την έχουν σημαδέψει τα τελευταία 50 χρόνια. Το μόνο σίγουρο πάντως είναι ότι για μια χώρα στην οποία χιλιάδες άνθρωποι έκαναν περήφανα τον φασιστικό χαιρετισμό στην κηδεία του δικτάτορα Franco, μόλις το 1975, η Ισπανία έχει κάνει σήμερα κάτι παραπάνω από πολιτιστικό άλμα.
Μόλις δύο δεκαετίες μετά το αποτυχημένο πραξικόπημα του 1981, από φραγκιστές αξιωματικούς του συνταγματάρχη Tejero, το 2004, η Ισπανία έγινε μόλις η τρίτη χώρα στον κόσμο (!) η οποία θεσμοθέτησε τους γάμους για τα ομόφυλα ζευγάρια. Μετά την δεκαετία του ’70 –όταν η Ισπανία διέθετε ένα από τα πιο αναχρονιστικά οικογενειακά δίκαια της Ευρώπης– η χώρα βρέθηκε, από την δεκαετία του ’80 και έπειτα, να βιώνει μια απίστευτων διαστάσεων κοινωνική μεταστροφή, ειδικά σε ό,τι έχει να κάνει με τα δικαιώματα των εθνοτικών μειονοτήτων (Βάσκοι, Καταλανοί, Γαλικιανοί κ.α.), αλλά και των γυναικών. Σημαίνοντα ρόλο σε όλη αυτή την αποδόμηση του δόγματος «πατρίς-θρησκεία-οικογένεια» του Franco, φυσικά, έπαιξε το PSOE, το Σοσιαλιστικό Κόμμα δηλαδή, που κυβέρνησε κατά το μεγαλύτερο μέρος της περιόδου μετά το 1982, έβαλε την χώρα στην ΕΟΚ, και συνέβαλλε ουσιαστικά στην σοσιαλιστική μεταμόρφωσή της. Ή τουλάχιστον έτσι νομίζαμε…
Στην πραγματικότητα, αυτό που είχε συμβεί, με αποκορύφωμα την πιο πρόσφατη πρωθυπουργία Sanchez και την συγκυβέρνηση του με τους Podemos, ήταν ότι η ισπανική κεντροαριστερά είχε πιστέψει τόσο πολύ στο ηθικό της πλεονέκτημα και στο αλάθητο των ριζοσπαστικών της μεταρρυθμίσεων, που αγνόησε ένα ολοένα αυξανόμενο τμήμα της ισπανικής κοινωνίας που δεν ήταν έτοιμο για όλη αυτή την «τρελή πορεία» προοδευτισμού και κάθετης ρήξης με το σκοτεινό παρελθόν.
Μέσα στην μανία της πολιτιστικής επανάστασης, υπήρξαν πολλοί άνθρωποι, που διαφωνούσαν με ό,τι γινόταν, και ένοιωθαν ότι αποτελούσαν τους αόρατους πολίτες, που το επίσημο κράτος (και της κεντροαριστεράς, ή και της κεντροδεξιάς) αρνιόταν να αναγνωρίσει. Σαφώς, παραδοσιακά υπήρχαν παράγοντες που βοήθησαν ώστε αυτό το κομμάτι της κοινωνίας να διοχετεύεται σε πιο ήπιες μορφές πολιτικής εκπροσώπησης, όπως το Λαϊκό Κόμμα. Οι παράγοντες αυτοί μπορούν να συνοψιστούν, βασικά, στην στήριξη που ο Juan Carlos έδειξε στην νέα τάξη πραγμάτων, καθησυχάζοντας την φιλοβασιλική δεξιά, αλλά και η παρατεταμένη περίοδος οικονομικής ανάπτυξης που γνώρισε η Ισπανία, από την δεκαετία του ’80 κι έπειτα. Ωστόσο, από την κρίση χρέους της ΕΕ, τα πράγματα άλλαξαν απότομα. Το Λαϊκό Κόμμα υπέγραψε μνημόνιο για την διάσωση της ισπανικής οικονομίας, καταρρέοντας εκλογικά τα επόμενα χρόνια. Ο Juan Carlos παραιτήθηκε υπέρ του γιου του Felipe, και στην συνέχεια αποκαθηλώθηκε εντελώς ως σύμβολο, λόγω των πολλαπλών του σκανδάλων. Ταυτόχρονα, τα αυτονομιστικά κινήματα, ειδικά στην Καταλονία, αναγεννήθηκαν από τις στάχτες τους, ενώ και η οικονομική δυσχέρεια, μαζί με την ανεξέλεγκτη κατάσταση στο μεταναστευτικό, ανέδειξε μια νέα επιθετική μορφή ριζοσπαστικής δεξιάς, που στην διάρκεια της δεκαετίες του ’10, συσπειρώθηκε γύρω από το VOX.
Ο υπολογίσιμος πια ανταγωνισμός από δεξιά, οδήγησε επίσης και το Λαϊκό Κόμμα σε πιο συντηρητικές θέσεις, ενώ αντίστοιχα, η πολωτική ατζέντα ακραίου κοινωνικού φιλελευθερισμού του Sanchez, δεν βοήθησε στην αποσυσπείρωση της πατριωτικής δεξιάς. Το Σοσιαλιστικό Κόμμα βρέθηκε τα τελευταία χρόνια στο αριστερότερο σημείο που έχει βρεθεί ποτέ από την επιστροφή της δημοκρατίας στην Ισπανία, με «αιχμή του δόρατος» τα ζητήματα ταυτότητας και το κοινωνικό κράτος πρόνοιας. Η ολοκληρωτική σε πολλές περιπτώσεις ταύτιση των Σοσιαλιστών με τους Podemos, επομένως, μπορεί να έκανε τον πρωθυπουργό Sanchez έναν από τους πιο δημοφιλείς πολιτικούς του κόσμου, και νέο πρόεδρο της Σοσιαλιστικής Διεθνούς, όμως μάλλον έβλαψε τα ποσοστά του. Η αλαζονεία της αριστεράς, όπως και η μανιχαϊστική της στάση απέναντι στην δεξιά, έχει προκαλέσει αποστροφή από ένα μεγάλο τμήμα των Ισπανών, και ειδικά όσων δεν ανήκουν στις αστικές ελίτ. Κοινώς, η κοινωνία διαφωνεί με πολλά πράγματα που γίνονται και δεν βρίσκει ευήκοα ώτα στους ιδεολογικά επηρμένους εκπροσώπους της κυβέρνησης. Μέσα σε μια κρίση αξιών για την ισπανικότητα και σε μια θύελλα σουρεαλιστικής σχεδόν νεωτερικότητας, επομένως, γίνεται εύκολα αντιληπτό γιατί η χώρα στρέφεται προς το σταθερό χέρι της δεξιάς, αλλά και το τιμωρητικό χέρι της ακροδεξιάς.
Η Ισπανία, όπως υποστηρίχθηκε και παραπάνω, αποτελεί ένα αντιπροσωπευτικό παράδειγμα για την κατάσταση σε πολλές χώρες, αν και το ευρωπαϊκό ακροδεξιό φαινόμενο είναι δύσκολο να περιγραφεί σε ένα μόνο άρθρο. Στις Βαλτικές χώρες, όπως η Εσθονία (όπου το υπερσυντηρητικό EKRE κατέκτησε φέτος την δεύτερη θέση στις εκλογές), αλλά και στην Λετονία (η οποία δέχθηκε τον περασμένο χρόνο, δύο εθνικιστικά κόμματα στο κοινοβούλιο), η ρωσική εισβολή στην Ουκρανία έπαιξε τον πρώτο ρόλο. Από την άλλη, η εκλογή της Georgia Meloni, ήταν το αποτέλεσμα της ανησυχία των συντηρητικών Ιταλών ψηφοφόρων για τις μεταναστευτικές και προσφυγικές ροές της Μεσογείου. Στην Σκανδιναβία, αλλά και στην Γερμανία και την Ολλανδία, η επάνοδος της δεξιάς και της ακροδεξιάς έχουν να κάνουν με μια συντηρητική στροφή στην κοινωνική, οικονομική και εξωτερική πολιτική αυτών των χωρών. Στην Γαλλία, η Le Pen αποτελεί μια πιο σκληρή λύση για τους «μπαχαλάκηδες» και την πολυπολιτισμικότητα που απειλεί την ίδια την ουσία του γαλλικού έθνους. Σε χώρες στην ανατολική Ευρώπη, όπως η Ουγγαρία, η Σερβία, η Βουλγαρία, η Σλοβακία, αλλά και η Ελλάδα, βλέπουμε την άνοδο της ακροδεξιάς ως μια έκφραση αντίδρασης στην δυτική νεωτερικότητα και την παγκοσμιοποίηση.
Όπως λοιπόν, παρατηρήθηκε η άνοδος της σοσιαλδημοκρατίας κατά την περίοδο 2020-2022, λόγω της πανδημικής κρίσης, έτσι και από την άνοιξη του 2022 περίπου, λόγω του πολέμου στην Ουκρανία, της γενικότερης οικονομικής επισφάλειας και της ανησυχίας για το δημοκραφικό, το μεταναστευτικό και τα cultural wars, έχουν φέρει στο προσκήνιο την αντισυστημική φωνή της νέας δεξιάς. Ωστόσο, μια τέτοια τροπή δεν πρέπει να πανικοβάλει τις απανταχού κεντρώες και κεντροαριστερές δυνάμεις, που προσπαθούν να «κολυμπήσουν» μέσα σε αυτή την νεωτερική πολιτική «σούπα» στην οποία ζούμε. Παρά το αρνητικό κλίμα που επικρατεί σε μεγάλο τμήμα της ευρωπαϊκής πολιτικής σκηνής για την σοσιαλδημοκρατία και το ριζοσπαστικό κέντρο, δεν πρέπει να αγνοούμε ορισμένα κρίσιμα δεδομένα:
Καταρχάς, οι εκλογές σε Γαλλία και Γερμανία αργούν ακόμα… Επομένως οι δύο σημαντικότερες οικονομίες της Ευρώπης δεν βρίσκονται σε τόσο άμεσο κίνδυνο να καταληφθούν από τις δυνάμεις της ριζοσπαστικής δεξιάς. Επίσης, στις σκανδιναβικές χώρες, τα σοσιαλιστικά κόμματα εξακολουθούν να διατηρούν ισχυρά ποσοστά και συγκυβερνούν ακόμα, έστω και μετ’ εμποδίων, σε Νορβηγία και Δανία. Τέλος, το πιο αισιόδοξο απ’ όλα τα σημάδια έρχεται παραδόξως από το Ηνωμένο Βασίλειο, όπου ο κεντρώος Keir Starmer του Εργατικού Κόμματος, αναμένεται να καταγράψει μια μεγάλη νίκη στις εκλογές του 2024, εναντίον του Συντηρητικού Κόμματος, το οποίο μαστίζεται από μια από τις χειρότερες κρίσεις στην ιστορία του. Έτσι, αντιλαμβανόμενοι την κυκλικότητα της πολιτικής συμπεριφοράς και τις ιδιαίτερες συνθήκες τις οποίες παρουσιάζουν τα κράτη μεταξύ τους, μπορούμε να δούμε την κατάσταση από μια απόσταση, και να μην μιλάμε τόσο εύκολα για μεγάλες τάσεις, αλλά περισσότερο για τα ποικίλα αίτια που προκαλούν την άνοδο των διάφορων πολιτικών κινημάτων της δεξιάς ή της αριστεράς…
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Culture wars rage ahead of Spanish election as far-right Vox targets gay and women’s rights, Euronews, διαθέσιμο εδώ
- Hot, close and unpredictable: Spain braces for chaotic election, POLITICO, διαθέσιμο εδώ
- Feminism and LGBTQ+ flag as trash: Spanish far-right Vox removes offensive banner, Euronews, διαθέσιμο εδώ
- Sanchez calls snap election, left wants united front against ‘dark Spain’, EURACITV, διαθέσιμο εδώ
- EKRE becomes most popular party in Estonia in Norstat poll, EER News, διαθέσιμο εδώ
- Populism and the Growth of the Radical Right in the Nordic countries, nordics.info, διαθέσιμο εδώ
- Poll: Far-right AfD is Germany’s second strongest party, Deutsche Welle, διαθέσιμο εδώ
- Is a Labour win over the Conservatives inevitable in 2024?, Financial Times, διαθέσιμο εδώ
- Italy’s Giorgia Meloni opens door to more workers from outside the EU, Financial Times, διαθέσιμο εδώ
- Marine Le Pen seizes on French riots in push to outflank Emmanuel Macron, Financial Times, διαθέσιμο εδώ
- How Europe’s far right is marching steadily into the mainstream, The Guardian, διαθέσιμο εδώ
