Της Μιχαέλας Βαλερά,
Ο αδιάπταιστος Ιπποκράτης κάποτε είπε «ὠφελεῖν ἢ μὴ βλάπτειν», μη γνωρίζοντας πως αυτός ο αφορισμός θα θεμελίωνε τη βάση της Ιατρικής Ηθικής χιλιετίες αργότερα. Στα λατινικά και ως “Primum non nocere”, η φράση αυτή είναι πιο διαχρονική από ποτέ, αν αναλογιστούμε πως ο πάνδημος φόβος του θανάτου εν περιόδω 2019-2021, μας απαγόρευε κάθε είδους φυσιολογικής καθημερινότητας. Μέσα σε όλη αυτή την αναταραχή, το αντιεμβολιαστικό κίνημα δεν ξεπρόβαλλε μόνο με την εναντίωση απέναντι στον εμβολιασμό έναντι του SARS-CoV-2. Ο φόβος και η αυθυποβολή απέναντι σε ένα ανεπαρκώς ελεγμένο -κατά την άποψη πολλών- εμβόλιο καταγράφτηκε ως πλειάδα ανεπιθύμητων παρενεργειών. Αυτό το γεγονός ήταν μια ακόμη επιβεβαίωση των επιστημόνων ως προς την βαρύτητα του φαινομένου nocebo.
Ο όρος “nocebo” προέρχεται από το ρήμα nocere («θα βλάψω») και εισήχθη πρόσφατα στο ιατρικό λεξικό από τον Walter P. Kennedy το 1961. Το φαινόμενο αυτό έχει παρατηρηθεί σε πολλές κλινικές μελέτες εκ των οποίων και για τον COVID-19. Χαρακτηριστικά, σε μια μελέτη του πανεπιστημίου Harvard στην τρίτη φάση των κλινικών δοκιμών, ένας στους τρεις εθελοντές εμφάνισε ανεπιθύμητες παρενέργειες αφού έλαβε ένα εικονικό φάρμακο (placebo). Το nocebo, δηλαδή, αποτελεί μια πολύ σημαντική αιτία εμφάνισης ανεπιθύμητων παρενεργειών, την στιγμή που το «φάρμακο» είναι μια εντελώς αδρανής ουσία, όπως το νερό.
Οι εθελοντές των δοκιμών που εξετάζουν το nocebo effect εμφανίζουν μη εστιασμένα συμπτώματα όπως δυσκολία συγκέντρωσης, υπνηλία, ναυτία, ζάλη, κόπωση, πονοκέφαλο και αϋπνία. Οι υποκείμενοι μηχανισμοί πρόκλησης των συμπτωμάτων είναι ψυχολογικοί και νευροβιολογικοί. Αρχικά, παρατηρείται πως οι αρνητικές προσδοκίες για μια θεραπεία μπορούν να μειώσουν κατακόρυφα την αποτελεσματικότητα της. Ειδικά όταν η θεραπεία λαμβάνεται ακούσια, τα αποτελέσματα της φαρμακευτικής αγωγής δεν είναι αυτά που θα περιμέναμε από ό,τι σε περιβάλλοντα εθελοντικής αγωγής. Άτομα με αγχώδεις διαταραχές, ανυπόμονοι, επιθετικοί, ανταγωνιστικοί και καταθλιπτικοί είναι, επίσης, πιο επιρρεπείς στο φαινόμενο nocebo.
Το πιο εντυπωσιακό όλων είναι ότι το χρώμα, η γεύση, το σχήμα ακόμη και το όνομα ενός χαπιού επιδρούν στη ψυχοσύνθεση και καταληκτικά στην επίδραση του φαρμάκου. Για παράδειγμα, τα κόκκινα, πορτοκαλί και κίτρινα δισκία συνδέονται με διεγερτικές επιδράσεις, ενώ τα μπλε και πράσινα με ηρεμιστικές. Έτσι, σε μια μελέτη οι εθελοντές που έλαβαν μπλε εικονικά φάρμακα ανέφεραν μεγαλύτερη υπνηλία από εκείνους που έλαβαν ροζ εικονικά φάρμακα. Ένα μέρος του φαινομένου μπορεί επιπροσθέτως να αποδοθεί και στη νευροβιολογία, η οποία μας εξηγεί πως η προσδοκία του πόνου αυξάνει τον πόνο που βιώνεται. Αυτό σημαίνει πως όταν ένα άτομο αναμένει πόνο, απελευθερώνει την ορμόνη χολοκυστοκινίνη που επιτρέπει τη μετάδοση του πόνου. Εάν αυτή η προσδοκία και το άγχος μπορούν να μειωθούν, θα μειωθεί και ο πόνος. Αυτό το φαινόμενο ονομάζεται nocebo hyperalgesia και ενεργοποιεί ταυτόχρονα 2 ανεξάρτητες οδούς τον άξονα υποθαλάμου-υπόφυσης-επινεφριδίων (HPA), ο οποίος ελέγχει τις αντιδράσεις στο στρες και το σύστημα χολοκυστοκινίνης το οποίο εμπλέκεται στη ρύθμιση της νοσηρότητας, του άγχους και της μνήμης.
Συμπεραίνουμε, λοιπόν, πως την στιγμή που ο ψυχολογικός παράγοντας διαδραματίζει καίριο ρόλο στην έκβαση του φαινομένου, η βελτιστοποίηση της σχέσης μεταξύ ιατρού και ασθενούς οφείλει να αποτελέσει πρωτεύον μέλημα. Αυτό το αντιληφθήκαμε αρκετά καλά κατά τη διάρκεια της πανδημίας, όταν «ειδήμονες» ιατροί αναμετέδιδαν χαλκεύματα αναφορικά με τις παρενέργειες των εμβολίων, εκ των οποίων μερικοί φερέφωνα μεγάλων φαρμακοβιομηχανιών διέσπειραν τον πανικό. Το εξωτερικό περιβάλλον, τελικά, μπορεί να προκαλέσει ακούσια φαινόμενα nocebo εξαιτίας της έμφασης στις πιθανές παρενέργειες παρά στις θετικές επιδράσεις της θεραπείας. Γι’ αυτόν τον λόγο, οι πραγματικοί επαγγελματίες θα ήταν λυσιτελές να επικεντρωθούν στην παροχή εξακριβωμένων πληροφοριών σχετικά με το ίδιο το nocebo effect όσο και τη συνταγογραφούμενη θεραπεία, χωρίς όμως να αποσιωπούν για τις πιθανές επιπτώσεις. Κεντρική θέση στη σχέση ιατρού-ασθενούς έχει η προσδοκία ότι οι ανάγκες του ασθενούς θα μπαίνουν πρώτες, πάνω και πέρα από ωφελιμισμούς. Το συμβόλαιο εμπιστοσύνης καταπατήθηκε ήδη μια φορά στην πανδημία του COVID-19. Είμαστε σίγουροι ότι δεν θα υπάρξει και δεύτερη;
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Η σημασία του nocebo στον εμβολιασμό για την Covid, καθημερινή. Διαθέσιμο εδώ
- The nocebo effect: Can we think ourselves unwell?, medicalnewstoday.com. Διαθέσιμο εδώ
- The nocebo effects of drugs, PubMed. Διαθέσιμο εδώ
- How to prevent, minimize, or extinguish nocebo effects in pain: a narrative review on mechanisms, predictors, and interventions, PubMed. Διαθέσιμο εδώ
- “Primum non nocere”, athenspedcard.com. Διαθέσιμο εδώ
