Της Δανάης Χιόνου,
Η Παναγία της Γουαδελούπης βρίσκεται βόρεια της Πόλης του Μεξικού και είναι η τρίτη μεγαλύτερη βασιλική στον κόσμο. Έχει χτιστεί τρείς φορές, με την πρώτη να χρονολογείται από τον 16ο αιώνα. Δεν πρόκειται, όμως, για μια απλή εκκλησία. Η Παναγία της Γουαδελούπης είναι το πιο σημαντικό σύμβολο του Μεξικού, με την εικόνα της να τοποθετείται έξω και μέσα στα σπίτια, στα οχήματα, στα εστιατόρια, μέχρι και στους οίκους ανοχής. Είναι η πολιούχος της Πόλης του Μεξικού και η εκκλησία αποτελεί κεντρικό προσκύνημα για ανθρώπους από όλο τον κόσμο. Είναι, όμως, ταυτόχρονα, ένα πολύ δυνατό σύμβολο που συνδυάζει τις ιδεολογίες δύο διαφορετικών κόσμων μέσα σε μια ιστορία που ξεκινάει με την Ισπανική Κατάκτηση της Αυτοκρατορίας των Αζτέκων. Σε αυτό το άρθρο θα εξετάσουμε την Παναγία της Γουαδελούπης μέσα στο ιστορικό της πλαίσιο, και θα αναλύσουμε την σχέση της με τρεις διαφορετικές ομάδες ανθρώπων και τον τρόπο που χρησιμοποιήθηκε ως σύμβολο ανά τους αιώνες.
Ο μύθος της Παναγίας της Γουαδελούπης αφηγείται το πώς εμφανίστηκε η Παναγία στον λόφο Tepeyac σε έναν εκχριστιανισμένο αυτόχθονα, τον Juan Diego, ο οποίος ανήκε στην γενικευμένη φυλή των Αζτέκων. Η Παναγία τον πρόσταξε να ενημερώσει τον αρχιεπίσκοπο του Μεξικού ότι επιθυμούσε να χτιστεί εκκλησία προς τιμήν Της στον λόφο Tepeyac. Ύστερα από δύο αποτυχημένες προσπάθειες ο Juan Diego επέστρεψε στον λόφο όπου η Παναγία τον έβαλε να μαζέψει τριαντάφυλλα, να τα κλείσει στον χιτώνα της φυλής τους και να τον πάει στον αρχιεπίσκοπο. Όταν ο Juan Diego έδειξε τον χιτώνα στον αρχιεπίσκοπο, είχε εμφανιστεί η εικόνα της Παναγίας πάνω του. Ο αρχιεπίσκοπος αναγνώρισε το θαύμα και πρόσταξε την ανοικοδόμηση της εκκλησίας της Παναγίας της Γουαδελούπης στον λόφο. Ο συγκεκριμένος μύθος αποτελεί την προσπάθεια προσηλυτισμού των Αζτέκων στον Χριστιανισμό από τους Καθολικούς.
Το 1519, από την αρχή της Ισπανικής Κατάκτησης του Hernán Cortés, ιεραπόστολοι είχαν σταλθεί στο Μεξικό για να προσηλυτίσουν τους αυτόχθονες του Νέου Κόσμου στην Καθολική Πίστη. Ωστόσο, οι Αζτέκοι είχαν ένα δικό τους ολοκληρωμένο σύστημα πίστης και η απότομη μεταβολή σε ένα νέο ήταν αδύνατη. Υπήρχε η ανάγκη για σταδιακή μεταστροφή στον Χριστιανισμό, οπότε έγινε μια διασκευή του αρχικού μύθου της Guadalupe της Ισπανίας, σύμφωνα με τον οποίο ένας Ισπανός βοσκός είχε βρει το άγαλμα της Παναγίας και χτίστηκε προς τιμήν της σε εκείνο το σημείο το Βασιλικό Μοναστήρι της Σάντα Μαρία της Γουαδελούπης. Τα κοινά μεταξύ των δύο μύθων είναι αρκετά, ωστόσο αυτό που αλλάζει είναι δύο βασικά πράγματα: το αντικείμενο και η καταγωγή.
Στον έναν μύθο πρόκειται για άγαλμα, στον άλλον για χιτώνα μιας φυλής των Αζτέκων. Στον έναν το άγαλμα βρίσκει ένας Ισπανός βοσκός, στον άλλον η Παναγία εμφανίζεται σε έναν εκχριστιανισμένο Ινδιάνο. Αποτελεί το πιο σημαντικό παράδειγμα του συνδυασμού της κουλτούρας των Αζτέκων και των Ισπανών. Στον λόφο Tepeyac υπήρχε ήδη προσκύνημα αφιερωμένο στην θεά της γονιμότητας και της γης, Tonantzin. Αφού χτίστηκε η Παναγία της Γουαδελούπης οι αυτόχθονες συνέχισαν την λατρεία της Tonantzin προσθέτοντας τα χαρακτηριστικά της στην Παναγία. Υπάρχει μια ξεκάθαρη σύγχυση μεταξύ των δύο λατρειών και η παράδοση επιβιώνει με ένα διαφορετικό πρόσημο.
Τον 17ο αιώνα η μεξικανική κοινωνία βιώνει τις πιο σημαντικές αλλαγές. Πρόκειται για μια περίοδο που συχνά αναφέρεται ως ο Μεξικανικός Μεσαίωνας, αλλά στην πραγματικότητα αποτελεί μια μετάβαση κατά την οποία η Νέα Ισπανία γίνεται Ισπανία και η επίδραση της ισπανικής κουλτούρας είναι πιο ισχυρή από ποτέ. Σε αυτό το κλίμα η Παναγία της Γουαδελούπης αρχίζει να αποκτά μια συναισθηματική βάση. Γράφονται ποιήματα, κυκλοφορούν εικόνες και γίνονται τα πρώτα κηρύγματα σφραγίζοντας τον μύθο και κάνοντάς τον μέρος της μεξικανικής κοινωνίας. Το ενδιαφέρον με αυτό είναι ότι μέσα στην νέα αυτή κοινωνία περικλείονταν άνθρωποι από πολύ διαφορετικές ρίζες καταγωγής.
Υπήρχαν οι Ισπανοί που είχαν γεννηθεί στην Ευρώπη και αποτελούσαν το υψηλότερο μέρος της κοινωνίας, οι αυτόχθονες εκχριστιανισμένοι και μια νέα ομάδα ανθρώπων: οι Κρεόλ. Οι τελευταίοι ήταν παιδιά των Ισπανών που είχαν συνήθως Ινδιάνες μητέρες και είχαν γεννηθεί στον Νέο Κόσμο. Η ευνοιοκρατία απέναντι στους Ευρωπαίους Ισπανούς άφηνε αυτά τα παιδιά στο περιθώριο χωρίς την ικανότητα ανέλιξης. Αυτοί οι άνθρωποι είδαν την Παναγία της Γουαδελούπης ως προστάτιδά τους και όχι μόνο. Θεώρησαν πως επειδή εμφανίστηκε στον Νέο Κόσμο αποτελούσε υπόσχεση για την εκδίωξη των Ισπανών και την επικράτηση των Μεξικανών, της καινούργιας αυτής φυλής. Έτσι, η Παναγία της Γουαδελούπης χρησιμοποιήθηκε ως σύμβολο της Μεξικανικής Επανάστασης του 1810. Ο Miguel Hidalgo y Costilla, ο «Πατέρας της Μεξικανικής Επανάστασης», κρατούσε ένα λάβαρο με την εικόνα της Παναγίας όπως απεικονίζεται στον χιτώνα του Juan Diego, στις μάχες με τους Ισπανούς.
Η δεύτερη ομάδα ανθρώπων που χρησιμοποίησε την Παναγία της Γουαδελούπης ως σύμβολο, με εντελώς διαφορετικό νόημα, είναι οι Μεξικανικές οικογένειες. Σε αυτές, ο ρόλος του πατέρα ως κυρίαρχου είναι ξεκάθαρος. Διακρίνονται από μεγάλη αυστηρότητα προς τις γυναίκες και τα παιδιά μέχρι το σημείο της σκληρότητας. Εδώ, η Παναγία της Γουαδελούπης συμβολίζει την ανατροπή της πατριαρχίας και την δύναμη της γυναίκας. Για αυτόν τον λόγο ο πατέρας είναι ιδιαίτερα σκληρός, ώστε αυτή η ισορροπία να μην ανατραπεί.
Η τρίτη και τελευταία ομάδα είναι εκείνη των ιθαγενών. Σε αυτές τις οικογένειες οι ρόλοι είναι μοιρασμένοι ανάμεσα στις γυναίκες και τους άντρες, ενώ τα παιδιά δεν τιμωρούνται σχεδόν ποτέ. Ο συμβολισμός εδώ εμπεριέχει τα κατάλοιπα από την λατρεία της Tonantzin, της θεάς της γονιμότητας, αφού τα παιδιά και οι γυναίκες αποτελούν τα σημαντικότερα μέλη της οικογένειας, χωρίς όμως να σταματούν να επιτελούν τον ρόλο που τους προσδίδει η κοινωνία τους.
Συνοψίζοντας, η Παναγία της Γουαδελούπης αποτελεί ένα πολύπλευρο σύμβολο με περίπλοκη ιστορία που συνδέει ανθρώπους με διαφορετική καταγωγή μέχρι και σήμερα. Η δημιουργία αυτού του συμβόλου συνδέεται με το ιστορικό του πλαίσιο και το πως επηρέασε και επηρεάζει τους ανθρώπους σε διαφορετικά επίπεδα. Έχει έντονο συναισθηματικό χαρακτήρα και ξεκάθαρη υπόσταση χωρίς αυτό να του δίνει μόνο μια σημασία. Το γεγονός ότι η Παναγία της Γουαδελούπης αποτελεί πλέον ένα εθνικό σύμβολο δεν σημαίνει ότι όλοι το νοηματοδοτούν με τον ίδιο τρόπο, αλλά ότι ο καθένας εκφράζει μέσα από αυτό μια ξεχωριστή επιθυμία για αναγνώριση, επανάσταση και ζωή.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Wolf, E. (1958), The Virgin of Guadalupe: A Mexican National Symbol.
- Angel, Vigil (1994), The Corn Woman: Stories and Legends of the Hispanic Southwest, Ηνωμένες Πολιτείες: Bloomsbury Academic.
- Carroll, M. P. (2021), The Cult of the Virgin Mary: Psychological Origins, Γερμανία: Princeton University Press.
- Richardson, M. (2006), Being-in-Christ and Putting Death in Its Place: An Anthropologist’s Account of Christian Performance in Spanish America and the American South, Ηνωμένες Πολιτείες: LSU Press.
- Rodriguez, J. (2010), Our lady of Guadalupe: Faith and empowerment among Mexican-American women, University of Texas Press.
