Της Χιόνας Οικονομάκη,
Γεννημένος σαν σήμερα, στις 5 Ιουλίου του 1921, ο Ιωάννης Βαλαωρίτης ή όπως μας είναι πιο οικείος ο «Νάνος», υπήρξε μία από τις πιο σημαντικές μορφές της σύγχρονης ελληνικής λογοτεχνίας. Πολυγραφότατος και καινοτόμος, θα ξεχωρίσει για την ευχέρειά του να «ελίσσεται» μέσα στα λογοτεχνικά μοτίβα, τα ρεύματα και τα είδη, καθώς και για τον ακούραστο πειραματισμό του, που τον οδήγησε στο να καταπιαστεί με πληθώρα θεματολογιών. Η δική του, όμως, «λογοτεχνική σταθερά» ήταν μία και ήταν αυτή που εξ αρχής τον μύησε στον κόσμο των Γραμμάτων και της Φιλολογίας. Πρόκειται για μία από τις πιο εμβληματικές μορφές της ελληνικής ποίησης που επηρέασε πληθώρα μεταγενέστερων λογοτεχνών και εξακολουθεί μέχρι σήμερα να αποτελεί, συλλήβδην, σημείο αναφοράς: Ο λόγος για τον Κ.Π. Καβάφη.
Ο Νάνος Βαλαωρίτης προερχόταν από μία κοινωνικά «αριστοκρατική» οικογένεια με «πνευματώδεις ρίζες», αφού προπάππους του ήταν ο σπουδαίος Αριστοτέλης Βαλαωρίτης. Ανεξάρτητα, όμως, από το «λογοτεχνικό υπόβαθρο» της οικογένειάς του, ο ίδιος θα αναφέρει πως, όσο ήταν ακόμα παιδί, γοητεύτηκε βαθύτατα από την καβαφική ποίηση, η οποία αποτέλεσε και το έναυσμα της προσωπικής του ποιητικής πορείας. Μία πορεία η οποία διανθίστηκε τόσο από το πηγαίο λογοτεχνικό του χάρισμα όσο και από τις διαπροσωπικές σχέσεις που ανέπτυξε με εμβληματικές μορφές των γραμμάτων, εντασσόμενος στους φιλολογικούς κύκλους των καιρών του. Ο Βαλαωρίτης συνδέθηκε στην Ελλάδα με ανθρώπους όπως ο Σεφέρης, ο Κατσίμπαλης, ο Ελύτης και ο Γκάτσος, και στο Λονδίνο με εξίσου «μεγάλες» προσωπικότητες, όπως ο Eliot και ο Dylan Thomas.
Υπήρξε ένας άνθρωπος πολυταξιδεμένος, που βρισκόταν σε συνεχή επαφή με το πολιτισμικό γίγνεσθαι. Έζησε στο Λονδίνο, το Παρίσι και τη Νέα Υόρκη, όμως το μέρος στο οποίο πάντα επέστρεφε ήταν η Ελλάδα, η Αθήνα και το πατρικό του σπίτι στην οδό Πατριάρχου Ιωακείμ, στο Κολωνάκι. Ο ίδιος, πολλές φορές, θα εξωτερικεύσει τις σκέψεις του αναφορικά με την αναγκαιότητα της πολιτισμικής ανάπτυξης στην Ελλάδα, αλλά και της πολιτισμικής «ανεξαρτητοποίησής» της, τόσο από το μεγαλειώδες παρελθόν που της έχει κληροδοτηθεί όσο και από τον «πιθηκισμό» που ταλανίζει τη χώρα μας σε σχέση με τα δυτικά ευρωπαϊκά κράτη. «Ούτε εκλεκτός λαός είμαστε, ούτε τίποτα του πεταμού» θα πει ο ίδιος, τονίζοντας και πάλι την αναγκαιότητα της ανάπτυξης των τεχνών και του πολιτισμού, την προοπτική της προόδου, της εξέλιξης και του ανθρωπισμού.
Η ποίηση για εκείνον συνιστούσε μία ανάγκη εσωτερική και μία διαρκή πρόκληση, που τον οδηγούσε στο να καταπιάνεται με πολλαπλές πτυχές του αντικειμένου του. Μάλιστα, ήταν ο πρώτος που μετέφρασε στα αγγλικά Έλληνες ποιητές της… «προσφιλούς» ποιητικής «Γενιάς του ’30», όπως τον Σεφέρη, τον Γκάτσο, τον Ελύτη, τον Εμπειρίκο και τον Εγγονόπουλο. Διαμένοντας στο Παρίσι, από το 1954 έως το 1960 θα σχετιστεί με τον André Breton και θα εντρυφήσει στον υπερρεαλισμό. Το επαναστατικό αυτό κίνημα, που επιδιώκει τον πλήρη και ολιστικό επαναπροσδιορισμό των λογοτεχνικών όρων, δίνοντας την πρωτοκαθεδρία στον αόριστο παράγοντα του «ασυνείδητου», επρόκειτο να επηρεάσει σε βάθος τον Νάνο Βαλαωρίτη. Ο ίδιος υπήρξε θαυμαστής της ποικιλομορφίας, του πολιτισμικού πλούτου και του δικαιωματισμού των δυτικών χωρών, κάτι που αποτυπώνεται και στο ίδιο του το έργο. Ένα έργο εκτενέστατο, γεμάτο έμπνευση και ποικιλία, μα πάνω απ’ όλα αξιόλογο, παραγωγικά διδακτικό και βαθιά στοχαστικό.
Στο Σαν Φρανσίσκο, ο Βαλαωρίτης θα διδάξει Συγκριτολογία και Δημιουργική Γραφή, ενώ θα έρθει σε επαφή με την ελευθεριακή και εναλλακτικά επαναστατική κουλτούρα των «χίπις», την οποία θα ερμηνεύσει ως μία αντίδραση στα πολιτικά και κοινωνικά συμφραζόμενα που δημιουργήθηκαν στον απόηχο της μετασταλινικής και μεταχιτλερικής «ολοκληρωτικής» εποχής. Η δεκαετία του ΄60, στον απολογισμό της, θα αποτελέσει για εκείνον μία δεκαετία «ποιητικής αμφισβήτησης» με καινοτόμες, αντιδραστικές και νεοεισαχθείσες προσλαμβάνουσες. Η επόμενη δεκαετία, αυτή του 1970, θα αποκτήσει έναν χαρακτήρα αμιγώς κοινωνικό και, αδήριτα, ανθρωπιστικό, οδηγώντας τον ποιητή στη συνειδητοποίηση πως θα ενέτασσε τον εαυτό του στην Αριστερά όχι για ιδεολογικούς, αλλά για ανθρωπιστικούς λόγους.
Ο δημόσιος λόγος του ήταν αιχμηρός και πηγαία αληθινός, ενώ δεν δίσταζε να παίρνει σαφή θέση σε σχέση με τα πολιτικά γεγονότα. Συγκεκριμένα, ο Βαλαωρίτης είχε εκφράσει την ανησυχία του αναφορικά με τους κινδύνους που ελλοχεύουν για το δημοκρατικό πολίτευμα, το οποίο υποθάλπεται τόσο από την «υπερ-ενδυνάμωση» των εχόντων την εξουσία όσο και από τη μάταιη προσκόλληση των υπολοίπων στις ακανθώδεις στιγμές του παρελθόντος. Ακόμα, ο ποιητής είχε ρητώς εκφράσει τις ανησυχίες του αναφορικά με την τρομακτική άνοδο τριτοκοσμικών και ναζιστικών μορφωμάτων στο πολιτικό σκηνικό. Το 2013 ο Βαλαωρίτης θα γράψει μία επιστολή στον τότε Πρωθυπουργό της Ελλάδος, Αντώνη Σαμαρά, στην οποία εκφράζει τους προβληματισμούς τους για την άνοδο «ομάδων νεοναζιστών εισαγόμενων συμβολικά και ουσιαστικά από την Γερμανία».
Ο Νάνος Βαλαωρίτης αποτέλεσε μία εμβληματική μορφή των γραμμάτων, ένας ουσιαστικά διανοούμενος άνθρωπος που βρισκόταν στον παλμό των πολιτικών, κοινωνικών και πνευματικών εξελίξεων. Υπήρξε ένας εξαίρετος ποιητής, πεζογράφος, δοκιμιογράφος και θεωρητικός της λογοτεχνίας, που αδιαμφισβήτητα εμπλούτισε την πολιτισμική κληρονομιά του τόπου μας. Έφυγε από τη ζωή στις 12 Σεπτεμβρίου του 2019. Κλείνοντας, ας παραθέσουμε ένα απόσπασμα από το συγκλονιστικό του ποίημα με τίτλο «Ποια Θάλασσα»:
«Είναι καρδιές που μάθαμε σαν γράμματα ανοιγμένα
Είναι τραπέζια όπου κανείς δε θα καθίσει πια
Μια μουσική πανάκριβη που γράψανε για σένα
Τόσες χιλιάδες δάχτυλα για τελευταία φορά».
Γράφει ο μεγάλος ποιητής. Γράφει για να μετουσιώσει στους μαγευτικούς του στίχους μία εναλλακτική θεώρηση της απώλειας, δίνοντας μία προσέγγιση ιδιαίτερη και αρμονικά αντιφατική. Γράφει, αποτυπώνοντας την ουσιώδη αλήθεια.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Νάνος Βαλαωρίτης: «Ούτε εκλεκτός λαός είμαστε, ούτε τίποτα του πεταμού», lifo.gr, διαθέσιμο εδώ
- Η πυκνή ζωή του Νάνου Βαλαωρίτη- Ο διανοούμενος της Πατριάρχου Ιωακείμ, iefimerida.gr, διαθέσιμο εδώ
- Νάνος Βαλαωρίτης, archive.ert.gr, διαθέσιμο εδώ
