Του Γιάννη Μάρκελλου,
Εάν η ιστορία του Οικουμενικού Πατριαρχείου σεμνύνεται και καυχάται για τον Άγιο Ανδρέα, ιδρυτή της πρωτοθρόνου Εκκλησίας, τον Άγιο Νήφωνα Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως, υπήρξαν και διάδοχοι, οι οποίοι σμίλευσαν με τον καλύτερο τρόπο τις εκκλησιαστικές σελίδες του Οικουμενικού Πατριαρχείου. Ο Οικουμενικός Πατριάρχης Ιωακείμ Γ΄ ο μεγαλοπρεπής αποτελεί μια από τις ισχυρότερες προσωπικότητες που σφράγισαν τον 19ο και 20ο αιώνα. Όντας πεπειραμένος στα της εκκλησιαστικής διοικήσεως, αφού υπηρέτησε ως Αρχιδιάκονος και Μέγας Πρωτοσύγκελος κοντά στον σεμνό και δυναμικό Πατριάρχη Ιωακείμ Β΄, μπόρεσε και απέκτησε εφόδια χάρη στις πολύτιμες εμπειρίες που αποκόμισε κατά τη διάρκεια των σπουδών του στο Βουκουρέστι.
Το ταπεινό φρόνημα του Ιωακείμ, καθώς και οι οραματισμοί του για τη Μεγάλη του Χριστού Εκκλησία το 1864, τον βρίσκει Μητροπολίτη Βάρνης. Η επαρχία εντός των ορίων της Μητροπόλεώς του βρίσκεται εμποτισμένη από τον βουλγάρικο εθνικισμό. Πάρα ταύτα, ο Ιωακείμ επιδίδεται σε έναν αγώνα, προκειμένου να εξαλείψει τη βουλγαρική μανία, χωρίς, όμως, ιδιαίτερη επιτυχία. Το 1874, αναγνωρίζοντας η Εκκλησία πως ο Ιωακείμ αποτελεί μια συγκλονιστική μορφή του ελληνισμού και της Ρωμιοσύνης εκλέγεται Μητροπολίτης της συμβασιλεύουσας Θεσσαλονίκης και προσπαθεί να οργανώσει τις ελληνικές κοινότητες της Μακεδονίας, προκειμένου να αποτινάξουν από κοινού τους Βούλγαρους. Το 1878, εξελέγη Οικουμενικός Πατριάρχης και βρέθηκε αντιμέτωπος με τη μανία των Οθωμανών, οι οποίοι αμφισβητούσαν τα δικαιώματα και τα προνόμια του Οικουμενικού Πατριαρχείου. Παρά ταύτα, ο Οικουμενικός Πατριάρχης Ιωακείμ Γ΄ είχε να αντιμετωπίσει και την αντιπαλότητα της ελληνικής Πολιτείας. Παραπάνω, δόθηκαν μερικές ιστορικές συνιστώσες για να αντιληφθούμε το ιστορικό πλαίσιο μέσα στο οποίο έδρασε λάμπρυνε και κράτησε άσβεστη την ακοίμητη κανδήλα του πάνσεπτου θεσμού του Οικουμενικού Πατριαρχείου.
Α. Μητροπολίτης Θεσσαλονίκης Ιωακείμ και ο Μακεδονικός αγώνας
Η πολιτική διαύγεια του Ιωακείμ διαφαίνεται ξεκάθαρα στην ποιμαντορία του ως Μητροπολίτης Θεσσαλονίκης. Το σχέδιό του περιελάμβανε δύο κατευθύνσεις, προκειμένου να αποτινάξει τον βουλγαρικό κίνδυνο. Η ανάπτυξη της παιδείας ήταν το πρωταρχικό του μέλημα και ακολουθούσε ένα σχέδιο, προκειμένου να αντιμετωπίσει τους εξαρχικούς. Ο Μητροπολίτης Ιωακείμ θεωρούσε την παιδεία ως ύψιστο αγαθό, προκειμένου οι άνθρωποι, όντας κεκοσμημένοι με στοιχειώδη μόρφωση, να μπορούν να αντιμετωπίσουν τις εκάστοτε δυσκολίες. Εκτός του υπαρκτού βουλγαρικού κινδύνου, η εν γένει περιοχή της Μακεδονίας αντιμετώπιζε τους ρουμανίζοντες, τους ουνίτες και τους προτεστάντες. Το Θεσσαλονικιώτικο περιοδικό Ερμής με τον πληρέστατο τρόπο διαγράφει το άοκνο ενδιαφέρον του Ιωακείμ για την πρόοδο όλων των σχολικών μονάδων της πόλης. Ο Ιωακείμ τα επεσκέπτετο συχνά και επέλυε τυχόν αναφυόμενα προβλήματα, όπως πιστοποιεί το περιοδικό. Στη Θεσσαλονίκη ο βουλγαρικός κίνδυνος ήταν υπαρκτός, αλλά δεν αποτελούσε άμεση απειλή. Χαρακτηριστικά είναι τα λόγια του Ιωακείμ με επιστολή στο Οικουμενικό Πατριαρχείο, ο οποίος, ανάμεσα στα άλλα, θα σημειώσει «…ἰθαγενὴς βουλγαρισμὸς δὲν ὑπάρχει. Πάντες δὲ ὅσοι διαμένουσι ἐν αὐτῇ…εἰσὶν ἐπήλυδες…προσελθόντες πρὸ πάντων ἀπὸ τὴν ἐπαρχίαν τῶν Δεβρῶν.».
Ο Μητροπολίτης Θεσσαλονίκης Ιωακείμ, όντας βαθύνους και λειτουργώντας με αντικειμενικά κριτήρια, έβλεπε τη Βουλγαρική Εξαρχία ως περισυναγωγή των σχηματικών και αυτό διότι όλοι όσοι ήρθαν, ζούσαν στη δική του κοινότητα και τελούσαν τις λατρευτικές του ανάγκες σε ιδιόκτητο ναό. Η Θεσσαλονίκη έντρομη αντιμετώπιζε και το φαινόμενο κατά το οποίο σχηματικοί Μητροπολίτες Σκοπιών και Αχριδών επισκέπτονταν συχνά την πόλη. Όλα αυτά σήμαναν συναγερμό στη Μητρόπολη Θεσσαλονίκης, γιατί ελλόχευε ο κίνδυνος εγκατάστασης εξαρχικού Μητροπολίτου, που θα δυσχέραινε καίτοι περισσότερο το ταραγμένο τοπίο. Ο πηδαλιούχος της Θεσσαλονίκης Ιωακείμ, με πλήρη συμπόρευση των τοπικών φορέων και του πανσέπτου Θρόνου, μπόρεσε να αποσοβήσει τον κίνδυνο. Οι Βούλγαροι δεν στάθηκαν μόνο στο κέντρο της Θεσσαλονίκης, αλλά προσπαθούσαν να εκμεταλλευτούν τις περιφερειακές πόλεις της Θεσσαλονίκης, όπως την πόλη του Λαγκαδά επί παραδείγματι. Ο Μητροπολίτης Θεσσαλονίκης, περιδιαβαίνοντας στις επαρχίες αυτές προκειμένου να σχηματίσει μια αντικειμενική εικόνα, ήρθε σε διάλογο με τους Σχηματικούς, λέγοντάς τους να εισέλθουν και να κοινωνήσουν με το κλίμα του Οικουμενικού Πατριαρχείου. Χαρακτηριστική είναι η έκθεση του Ιωακείμ στο Οικουμενικό Πατριαρχείο και, προς επίρρωση τούτου, επισυνάπτουμε τα κυριότερα σημεία για να γίνει πιο απτή η προβληματική του φαινομένου: «…Μετέβην εἰς τὰ χωρία Λιγκοβάνη καὶ Ζάροβα…Οἱ ἐν Λιγκοβάνῃ όρθόδοξοι…ἀριθμοῦνται εἰς 130 στέφανα οἰκίας 130. Οἱ σχισματικοὶ καίτοι ὀλιγώτεροι ὄντες, ἔχοντεςτοὺς παπάδες πρὸς τὸ μέρος αὐτῶν ἐκυρίευσαν τὴν ἐκκλησίαν μὴἐπιτρέποντες τοῖς ὀρθοδόξοις νὰ εἰσέλθωσιν ἐν αὐτῇ…Ἐν Ζάροβᾳ διὰπαντοίων ἀπειλῶν…οἱ παπάδες μετὰ Κοτζαμπασίδων ἀναγκάζουσι τοὺς ἁπλουστέρους νὺ ὑποκύπτωσι εἰς τὰς θελἠσεις αὐτῶν…».
Ο Μητροπολίτης Θεσσαλονίκης Ιωακείμ, παρά την άρνηση των Βουλγάρων και την αδυναμία των Οθωμανικών αρχών να συμπλεύσουν με την προβληματική των σχηματικών Βουλγάρων, οι οποίοι δημιουργούσαν προβλήματα όχι μόνο από εκκλησιαστικής πλευράς, αλλά και από την άποψη συμβίωσης με τους κατοίκους της ευρύτερης μητροπολιτικής περιφέρειας της Θεσσαλονίκης.
Β. Οικουμενικός Πατριάρχης Ιωακείμ Γ΄: Η πρώτη Πατριαρχεία
Η 4η Οκτωβρίου του 1878 ήταν ημέρα χαρμόσυνη για τη Μεγάλη του Χριστού Εκκλησία, αφού ο τότε Μητροπολίτης Θεσσαλονίκης Ιωακείμ ανερχόταν στον θρόνο της Κωνσταντινουπόλεως. Ο Ιωακείμ Γ΄, όντας πολυπράγμων, αφού το απέδειξε κατά την παραμονή του στη Θεσσαλονίκη, θα αποτελέσει την καλύτερη έκφραση της οικουμενικής ιδεολογίας. Προς επίρρωση τούτου, άξιο ιδιαίτερης μνείας είναι τα χαρακτηριστικά του λόγια κατά την ενθρόνιση του: «…Τὸ ἐφ’ ἡμῖν ὁμολογοῦμεν καὶ διαβεβαιοῦμεν ὑμᾶς πάντας, ἐκ συνειδήσεως, οὐδείς σκοπός πλάγιος,οὐδείς χθαμαλός, οὐδεὶς ὐλόφρων, οὐδείς φιλέκδικος, οὐδείς μνησίκακος ἐπηρεάσῃ Ἡμᾶς, εἰς τὴν διεύθυνσιν τῶν τῆς Ἐκκλησίας καὶ τοῦ Ἔθνους άγαθῶν…».
Ο Οικουμενικός θρόνος εκ του Αποστόλου Ανδρέου ήταν η Εκκλησία της Χριστιανικής συναδελφώσεως και δικαιοσύνης, έξω από κάθε μανία του αλλοτρίου με προεκτάσεις εθνικιστικών διαμαχών και μακριά από τον φυλετισμό. Το μεγαλύτερο, όμως, πρόβλημα με το οποίο ήρθε αντιμέτωπος ο Πατριάρχης Ιωακείμ Γ΄ ήταν τα οικονομικά προβλήματα που αντιμετώπιζε το Οικουμενικό Πατριαρχείο, όπως φανερώνεται από τα διπλωματικά έγγραφα του ελληνικού κράτους επί Υπουργού των Εξωτερικών Αλέξανδρου Α΄ Κοντόσταυλου.
Γ. Η ίδρυση της Βουλγαρικής εξαρχίας το 1870 και το Συνέδριο του Βερολίνου 1878
Τα οικονομικά προβλήματα του Οικουμενικού Πατριαρχείου σε συνδυασμό με την ίδρυση της Βουλγαρικής Εξαρχίας και με το Συνέδριο του Βερολίνου ήρθε να εντείνει καίτοι περισσότερο τη φρενίτιδα έντονου προβληματισμού εντός του Πατριαρχείου. Το Συνέδριο του Βερολίνου χαρακτηρίστηκε από τους νεότερους ιστορικούς ως η μεγάλη μοιρασιά με τον ολιστικό διαμελισμό της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και το αναβιώμενο όνειρο της Μεγάλης Βουλγαρίας. Από την άλλη πλευρά, ο Πατριάρχης Ιωακείμ Γ΄ ήρθε σε εξόφθαλμη αντιπαράθεση με τον Χαρίλαο Τρικούπη, καθότι ο δεύτερος πίστευε πως ήταν αρμόδιος αυτός να χαράζει την πολιτική του Οικουμενικού Πατριαρχείου. Κάτι τέτοιο, όπως ήταν φυσικό, πυροδότησε καίτοι περισσότερο το ήδη ταραγμένο πολιτικό-κοινωνικό σκηνικό.
Ο Ιωακείμ Γ΄ πίστευε ακραδάντως στην υιοθεσία της ιδέας της Εθναρχούσης Οικουμενικής Εκκλησίας και για αυτόν τον λόγο ανέπτυξε καλές σχέσεις με τους Ρώσους και κατηγορήθηκε, όπως ήταν φυσικό, ως Ρωσόφιλος. Ο Οικουμενικός Πατριάρχης Ιωακείμ Γ΄, καθώς και άλλοι Πατριάρχες των πρεσβυγενών Πατριαρχείων καταδίκασαν τον εθνοφυλετισμό. Ο Πατριάρχης Γ΄ μπόρεσε να συνενώσει όλους τους Έλληνες και να κάνει βίωμα και τρόπο ζωής την ιδέα του οικουμενικού ελληνισμού, μέσα στο πλαίσιο μιας Ορθόδοξης Κοινοπολιτείας. Η διακονία του στη Μητρόπολη Βάρνης και μετά στη Θεσσαλονίκη τον βοήθησε, προκειμένου με διπλωματικούς ελιγμούς να αποσοβήσει τις μεθόδους των Βουλγάρων και να αγωνίζεται για τα δίκαια του ελληνισμού, της Μακεδονίας και της Θράκης.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Απόστολος Λουΐζος (π. Ιωακείμ), Ο Πατριάρχης Ιωακείμ Γ΄ ο Μεγαλοπρεπής και ο Μακεδονικός αγώνας, Αθήνα: Πανεπιστήμιο Αθηνών.
- Σταύρος Θ. Ανεστίδης (1986), Ιωακείμ ο Γ’: Αρχιεπίσκοπος Κωνσταντινουπόλεως και Οικουμενικός Πατριάρχης (1878 -1884, 1901 – 1912), Δελτίο κέντρου Μικρασιατικών σπουδών, Τόμος 6.
