Της Μαρίας Κουλούρη,
Η ελληνική κεραμική είναι ευρέως γνωστή για τη μακρά ιστορία της στον χρόνο. Η συμβολή της στις επιστήμες της ιστορίας και της αρχαιολογίας είναι πολύτιμη, αφού πολλές φορές αποτέλεσε την πιο ασφαλή μέθοδο χρονολόγησης βάσει των σχημάτων και της διακόσμησής της. Επίσης, άμεσα συνδεδεμένη με την κεραμική είναι η αρχαία ελληνική μνημειακή ζωγραφική, καθώς η πρώτη αποτέλεσε συχνά έκφραση της δεύτερης, με την κεραμική να αναδεικνύει σε μεγάλο βαθμό τις εξελίξεις στον τομέα της αρχαιοελληνικής ζωγραφικής. Ένα από τα σπουδαιότερα παραδείγματα έκφρασης της μνημειακής ζωγραφικής αποτελούν οι Λευκές Αττικές Λήκυθοι.
Οι λήκυθοι αποτελούν τα αγγεία που έχουν ψηλή βάση σε σχήμα δίσκου, σώμα σε σχήμα κυλίνδρου, ο οποίος στενεύει προς τα κάτω, ενώ στο πάνω μέρος εμφανίζει στενό λαιμό με στόμιο σε σχήμα κάλυκα. Αυτό είναι το κύριο και πιο σύνηθες σχήμα μιας ληκύθου, αλλά συχνά εμφανίζονται και ελαφρώς μεταβλημένα σχήματα ανάλογα με την εποχή παραγωγής τους. Οι λευκές αττικές λήκυθοι κατασκευάζονταν και παράγονταν σε εργαστήρια της Αττικής, ενώ είχαν μόνο ταφική χρήση, αφού συμπεριλαμβάνονταν σε νεκρικές τελετές. Κυριαρχούν στην αττική κεραμική παραγωγή τον 5ο αι. π.Χ., ενώ παράγονται στον Κεραμεικό Αττικής. Το χαρακτηριστικό, ωστόσο, για το οποίο είναι ευρέως γνωστές είναι η ζωγραφική τους διακόσμηση.
Πιο συγκεκριμένα, η διακόσμηση τοποθετείται επάνω σε μια θαμπή ή στιλπνή επιφάνεια με επίθετα χρώματα. Οι σκηνές της διακόσμησης των αγγείων περιλαμβάνουν, κυρίως, θέματα από τον ταφικό κόσμο του νεκρού, αλλά και θέματα εμπνευσμένα από μύθους της αρχαιότητας. Οι πιο συχνές σκηνές απεικονίζουν νεκρές γυναίκες σε σκηνές της καθημερινότητας και το θέμα της αναχωρήσεως ενός πολεμιστή. Άλλα θέματα που απεικονίζονται στη διακόσμηση των ληκύθων είναι η πρόθεση του νεκρού, η επίσκεψη σε νεκροταφείο, η απεικόνιση του Ύπνου και του Θανάτου (δύο αδέρφια-παιδιά της Νύχτας και του Ερέβους), η Χαρώνεια σκηνή, αλλά και άλλες σκηνές που περιλαμβάνουν πολεμιστές σε πομπές κοντά σε επιτύμβια στήλη. Αυτές οι παραστάσεις είναι πάντα τοποθετημένες σε κιτρινωπό ή υπόλευκο φόντο, το οποίο παράγεται από την όπτηση καολίνης που βρίσκεται στην επιφάνεια του αγγείου. Η καολίνη έχει χρώμα λευκού πηλού, στην οποία εφαρμόζονται είτε χρώματα με βάση τον άργιλο είτε μη αργιλικά πριν από την όπτηση. Αυτή η διαδικασία ακολουθείται από όλα τα λευκά αγγεία (κρατήρες, κύλικες κ.ά.) της αττικής κεραμικής του 5ου αι. π.Χ., ωστόσο στις λευκές ληκύθους τα μη αργιλικά εφαρμόζονταν μετά την όπτηση.
Αν και οι λευκές λήκυθοι, όπως όλα τα λευκά αττικά αγγεία, φαίνεται να μιμούνται πολυτελή αγγεία της εποχής, τα οποία είχαν, επίσης, εικονιστική διακόσμηση, παρουσιάζουν τα χαρακτηριστικά και τις μεθόδους της μνημειακής ζωγραφικής, ακολουθώντας την πολυχρωμία. Τα γυμνά μέρη του σώματος των μορφών που απεικονίζονται σχηματίζονται με περίγραμμα από αλαμπή ερυθρά ή φαιά χρώματα, ενώ τα ενδύματα αποδίδονταν με καστανό, καστανέρυθρο ή ιώδες χρώμα. Τα αντικείμενα παρουσιάζουν αντιθέσεις στα χρώματα, όπως κίτρινη ή ερυθρή ώχρα, κιννάβαρι (ερυθρό χρώμα από μέταλλο υδραργύρου), αιγυπτιακό κυανό, μαλαχίτη (πράσινο χρώμα από μέταλλο χαλκού) και οξείδια σιδήρου και χαλκού. Έτσι, οι εικονιστικές παραστάσεις παρουσιάζουν σκιαγραφία (τρισδιάστατη απεικόνιση) και αποτύπωση του όγκου των μορφών. Αυτός ο τρόπος διακόσμησης «μαρτυρά» πως οι εικονιστικές παραστάσεις των αγγείων αυτών ήταν άρρηκτα συνδεδεμένες με τη μνημειακή ζωγραφική της εποχής.
Αν και η παραγωγή των λευκών αττικών ληκύθων δεν κράτησε πολλά χρόνια, πολυάριθμοι ήταν οι αγγειογράφοι που τις παρήγαγαν. Αυτοί ήταν ενδεικτικά: Ζ. (Ζωγράφος) του Τιμοκράτους, Ζ. της Επιγραφής, Ζ. του Αχιλλέα, Ζ. του Sabouroff και Ζ. της Φιάλης. Οι λευκές αττικές λήκυθοι φαίνονται ως ένας «φόρος τιμής» προς τους νεκρούς του πολέμου, θέλοντας να φανεί πως η πολιτεία δεν υπάρχει χωρίς τους νεκρούς της. Οι Αθηναίοι πολίτες ήθελαν να θυμούνται τους νεκρούς στην ακμή τους, όπως ακριβώς απεικονίζονται στις λευκές ληκύθους.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Απόστολος Γαρυφαλλόπουλος, Εικόνες του νεκρού στις αττικές λευκές ληκύθους «κυρίου» τύπου, διαθέσιμο εδώ
- Πλάντζος Δημήτρης, Η ΤΕΧΝΗ ΤΗΣ ΖΩΓΡΑΦΙΚΗΣ ΣΤΟΝ ΑΡΧΑΙΟΕΛΛΗΝΙΚΟ ΚΟΣΜΟ, Εκδόσεις Καπόν (2018)
