Της Χιόνας Οικονομάκη,
«Και τι δεν κάνατε για να με θάψετε… Όμως ξεχάσατε πως ήμουν σπόρος» έγραψε κάποτε ένας μεγάλος ποιητής, η φράση του αυτή απέκτησε ταχύτατα πολύ μεγάλη εμβέλεια. Μία φράση που ειπώθηκε πολλάκις από όσους τη συναισθάνονταν, γράφτηκε ως σύνθημα σε τοίχους από τους αγανακτισμένους, διέτρεξε τον στοχασμό των μοναχικών ανθρώπων που αναζητούσαν μία συντροφιά ποιητική. Δημιουργός της φράσης ήταν ένας εξαίρετος ερωτικός ποιητής, μία διττή και αμφίσημη προσωπικότητα, ένας σπουδαίος φιλόλογος που αγαπούσε την παρρησία. Ο λόγος, φυσικά, για τον μεγάλο Ντίνο Χριστιανόπουλο.
Ο Ντίνος Χριστιανόπουλος, ο «ερωτικός ποιητής της Θεσσαλονίκης» όπως συχνότατα χαρακτηρίζεται, γεννήθηκε το 1931 στη συμπρωτεύουσα, ενώ το πραγματικό του όνομα ήταν Κωνσταντίνος Δημητριάδης. Επρόκειτο για μία προσωπικότητα ιδιαίτερη, γεμάτη φαινομενικές αντιφάσεις, στην οποία έχουν κατά καιρούς αποδοθεί πολλαπλοί χαρακτηρισμοί. Αποδεσμευμένος από κάθε ιδεολογία, μακριά από οτιδήποτε το στρατευμένο και γεμάτος αδιαφορία για οτιδήποτε θεωρούνταν «τιμητικό», ο Χριστιανόπουλος θα χαράξει τη δική του λογοτεχνική πορεία μακριά από τη «χυδαιότητα της επιθυμίας μας να ξεχωρίζουμε». Η ποίησή του είναι ελεύθερη και κατεξοχήν ερωτική, ενώ οι δηλώσεις που κατά καιρούς οδήγησαν πολλούς «ιδεολόγους», προερχόμενους από διαφορετικές και πολυποίκιλες παρατάξεις, να δημιουργήσουν εντυπώσεις γύρω από το όνομά του. Πολλάκις παρερμηνεύτηκε αλλά ο ίδιος συστηματικά αδιαφορούσε, αφού ο μόνος ιδεολογικός χαρακτηρισμός που θα μπορούσε ορθώς να του αποδοθεί, θα ήταν… «ανένταχτος».
Ο Χριστιανόπουλος θα αγαπήσει βαθιά την καβαφική ποίηση και θα επηρεαστεί άρρηκτα από αυτή, κάτι που απτώς θα μετουσιωθεί και στο ίδιο του το έργο. Ένα έργο σταδιακά απελευθερωμένο από κάθε δισταγμό, γεμάτο με έντονα ερωτικά συναισθήματα και άρτια, δημιουργική γραφή. Η αγάπη που έτρεφε ο ποιητής για τον Καβάφη θα επισημανθεί πολλές φορές και από τον ίδιο, ενώ εντυπωσιακό είναι το γεγονός ότι πολύ γρήγορα κατάφερε να «απεξαρτηθεί» από την καβαφική πένα, δίνοντας στην ποίησή του το δικό του, μοναδικό στίγμα.
Το προσφιλέστερο, ενδεχομένως, έργο του Κ.Π. Καβάφη είναι το ποίημα του με τίτλο «Ιθάκη», ένα ποίημα ωριμότητας στο οποίο αποτυπώνεται η έμπειρη νηφαλιότητα ενός ανθρώπου πολύπαθου και κατασταλαγμένου, με την ίδια την Ιθάκη να συμβολίζει τον προορισμό του ανθρώπου, το «φτάσιμο» και το αριστοτελικό του «τέλος». Ως μία… «απόκριση», λοιπόν, ή μία εναλλακτική αναδημιουργία, ο Χριστιανόπουλος θα «απαντήσει» στον αγαπημένο του Καβάφη με μία δική του, διαφορετική «Ιθάκη», στο ομώνυμο ποίημά του.
Δὲν ξέρω ἂν ἔφυγα ἀπὸ συνέπεια
ἢ ἀπὸ ἀνάγκη νὰ ξεφύγω τὸν ἑαυτό μου,
τὴ στενὴ καὶ μικρόχαρη Ἰθάκη
μὲ τὰ χριστιανικά της σωματεῖα
καὶ τὴν ἀσφυχτική της ἠθική.
Από την πρώτη, κιόλας, στροφή καθίσταται εμφανέστατη η διαφοροποίηση της σημασιολογικής πρόσληψης της «Ιθάκης» ανάμεσα στον Καβάφη και τον Χριστιανόπουλο. Όπως προαναφέρθηκε, για τον πρώτο η Ιθάκη συνιστά την πραγμάτωση του τελεολογικού προορισμού, ενώ για τον δεύτερο τα πράγματα αλλάζουν ριζικά. Η «Ιθάκη» του Χριστιανόπουλου δεν είναι σε καμία περίπτωση προορισμός, αλλά αφετηρία. Μία αφετηρία καταπιεστική που εξωθεί το ποιητικό υποκείμενο σε φυγή και απάρνηση των πάγιων γνωρισμάτων της επιβεβλημένης καθεστηκυίας τάξης. Η δέσμευση της καταγωγής μα και των ίδιων των πεποιθήσεών του, που μετεξελίχθηκαν σε «ασφυκτικό κλοιό», αποτελούν τους βασικότερους λόγους διαφυγής.
Πάντως, δὲν ἦταν λύση: ἦταν ἡμίμετρο.
Κι ἀπὸ τότε κυλιέμαι ἀπὸ δρόμο σὲ δρόμο
ἀποχτώντας πληγὲς κι ἐμπειρίες.
Οἱ φίλοι ποὺ ἀγάπησα ἔχουνε πιὰ χαθεῖ
κι ἔμεινα μόνος τρέμοντας μήπως μὲ δεῖ κανένας
ποῦ κάποτε τοῦ μίλησα γιὰ ἰδανικά.
Ακολουθεί η ειλικρινής αποτίμηση της πράξης της αναχώρησης, η οποία θα φέρει τον ποιητή αντιμέτωπο με μία σκληρή συνειδητοποίηση: Η φυγή δεν λειτούργησε με τον «λυτρωτικό τρόπο» που ο ίδιος προσδοκούσε, αντιθέτως, πλαισίωσε το ταξίδι του με ενοχές. Η απόλυτη ειλικρίνεια με την οποία έρχεται να διαψεύσει τον ίδιο του τον εαυτό, παραδεχόμενος πως η διαφυγή δεν αποτελεί παρά ημίμετρο, θα ενισχύσει τις ενοχές του ποιητή. Ενοχές που πηγάζουν από την εξωστρέφεια που είχε κάποτε επιδείξει και μία αγωνία μάλλον «χριστιανική» που σχετίζεται με τις εσωτερικές του συγκρούσεις για το «πρέπον». Επιπλέον, διαφαίνεται μία μοναχικότητα, εν μέρει θελκτική, κάτι που πέρα από την ποίηση του Χριστιανόπουλου, χαρακτηρίζει και την ίδια του τη ζωή. Μία ζωή μοναχική, «χαμένη» στα βιβλία, τις σκέψεις, τις ιδέες και τη γραφή.
Τώρα ἐπιστρέφω μὲ μίαν ὕστατη προσπάθεια
νὰ φανῶ ἄψογος, ἀκέραιος, ἐπιστρέφω
κι εἶμαι, Θεέ μου, σὰν τὸν ἄσωτο ποὺ ἀφήνει
τὴν ἀλητεία, πικραμένος, καὶ γυρνάει
στὸν πατέρα τὸν καλόκαρδο, νὰ ζήσει
στοὺς κόλπους τοῦ μίαν ἀσωτία ἰδιωτική.
Η ματαιότητα της φυγής αποτυπώνεται, πια, ως μία πράξη «ξοφλημένη» και σειρά έχει η επιστροφή στην «Ιθάκη». Ένας επαναπατρισμός που επήλθε ως απόρροια της μετάνοιας του υποκειμένου, ως αποτέλεσμα των ενοχών του. Η «Ιθάκη» του ταυτίζεται με την ασφάλεια που παρέχει σε ένα παιδί η πατρική φιγούρα και με τη συνακόλουθη αίσθηση προστασίας που πρυτανεύει από μέρους των γονέων απέναντι στα παιδιά τους. Ο συσχετισμός, μάλιστα, της εν λόγω εκλογής του με την παραβολή του ασώτου υιού από την Καινή Διαθήκη, ενδεχομένως να αφορά τη «χριστιανική» φύση των τύψεων που τον κατακλύζουν, ενώ η «ιδιωτική ασωτία» θέτει ως προϋπόθεση την παροχή μίας προστασίας, περισσότερο κληροδοτημένης παρά κατεκτημένης, κάτι που πιθανότατα σχετίζεται με την προσωπική θεώρηση της αυταξίας του ίδιου του ποιητή.
Τὸν Ποσειδώνα μέσα μου τὸν φέρνω,
ποῦ μὲ κρατάει πάντα μακριά˙
μὰ κι ἂν ἀκόμα δυνηθῶ νὰ προσεγγίσω,
τάχα ἡ Ιθάκη θά μοῦ βρεῖ τη λύση;
Στο παραπάνω, τελευταίο απόσπασμα του ποιήματος, βλέπουμε εμφανέστατα την επαναφορά ενός θεμελιώδους καβαφικού στοιχείου από το ομώνυμο ποίημα. Συγκεκριμένα, ο Κ.Π. Καβάφης παρουσιάζει τον μυθικό Ποσειδώνα ως έναν πειρασμό, ένα εμπόδιο που όμως δεν δύναται να επηρεάσει εκείνους που με συγκρότηση πορεύονται στη ζωή τους. Η πλήρης κατάρριψη της εν λόγω θεώρησης του «θεού της θάλασσας» θα έρθει από τον Χριστιανόπουλο. Ο Ποσειδώνας δεν είναι απλά ένα εμπόδιο στη διαδρομή μας, αλλά ένα γνώρισμα εσωτερικευμένο, ένα ακανθώδες αίσθημα που μας δημιουργεί αναταραχές, αμφιβολίες και ενοχές. Η απόδοση ευθυνών στην αυστηρή χριστιανική ηθική της μονολιθικής «Ιθάκης» αίρεται και η ευθύνη μετατοπίζεται στο ίδιο το ποιητικό υποκείμενο.
Η «Ιθάκη» του Ντίνου Χριστιανόπουλου, αυτού του πηγαία ειρωνικού και βαθιά ερωτικού ποιητή, αλλάζει πλήρως την οπτική μας για τα πράγματα αναδεικνύοντας τον παράγοντα της προσωπικής ευθύνης. Οι «ρίζες» μας δεν αποτελούν πανάκεια, αλλά η επιστροφή μας σε αυτές, όπως και η φυγή μας μακριά τους, είναι μάταιη όταν στον εσωτερικό μας κόσμο κυριαρχεί ο «Ποσειδώνας». Ο ποιητής θα καταρρίψει την επικρατούσα εξιδανίκευση της Ιθάκης, ενώ με την πάντα αιχμηρή του πένα θα υπενθυμίσει σε όλους μας πως το βάρος της ευθύνης, της καταπίεσης και των επιλογών, είναι πρώτα από όλα προσωπικό. Ίσως, λοιπόν, αυτή η αφοπλιστική του ειλικρίνεια και η διαυγής του σκέψη να είναι τα χαρακτηριστικά που καθιστούν τον Ντίνο Χριστιανόπουλο έναν τόσο σπουδαίο ποιητή, μία ανέλπιστη όαση μπροστά στην ατέλειωτη πνευματική ανυδρία του σήμερα.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Λίνος Πολίτης (1958), Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης.
- Ντίνος Χριστιανόπουλος (2016), Εναντίον, Ιανός
- Δημήτρης Ελευθεράκης (2013), Καβάφης: Ποιήματα, Εκδόσεις Πατάκη
