Του Στέλιου Καραγεώργη,
Σε συνέχεια των όσων αναφέρθηκαν στο προηγούμενο άρθρο, στις αρχές Ιανουαρίου του 1941, ο ελληνικός στρατός ξαναρχίζει την προέλασή του και μέχρι τις 25 του ίδιου μήνα έχει καταλάβει πλήρως την περιοχή της Κλεισούρας. Ωστόσο, η συνεχής ενίσχυση των ιταλικών δυνάμεων και η κακοκαιρία δεν επιτρέπουν περαιτέρω βελτίωση των ελληνικών θέσεων. Από την αρχή του πολέμου ο Ιωάννης Μεταξάς και ο Αλέξανδρος Παπάγος είχαν αρνηθεί την παροχή χερσαίας βρετανικής βοήθειας προς αποφυγή προκλήσεως του Αδόλφου Χίτλερ. Παράλληλα, η προσφερόμενη από τους Άγγλους βοήθεια δεν θα επαρκούσε ώστε να παίξει καταλυτικό ρόλο και, ταυτόχρονα, θα αποδυνάμωνε τις συμμαχικές δυνάμεις που δραστηριοποιούνταν στη Βόρεια Αφρική. Εντούτοις, μετά τον θάνατο του Πρωθυπουργού στις 29 Ιανουαρίου η βοήθεια γίνεται δεκτή και μέχρι τις αρχές Απριλίου εγκαθίστανται στη χώρα 60.000 Βρετανοί στρατιώτες.
Στις αρχές Φεβρουαρίου ο Αρχιστράτηγος δημιουργεί τη Στρατιά Ηπείρου από τη σύμπτυξη του Α΄ και Β΄ Σώματος Στρατού, η οποία τίθεται υπό τις άμεσες διαταγές του. Τα υπόλοιπα τμήματα του στρατού συγκροτούν τη Στρατιά Ανατολικής Μακεδονίας. Με αυτή την κίνηση, ο Παπάγος αποσκοπούσε σε εξαπόλυση γενικής επιθέσεως τον Απρίλιο σε όλο το μέτωπο, ώστε να καταληφθεί το λιμάνι του Αυλώνα και να αποκόψει τη γραμμή ανεφοδιασμού των Ιταλών. Αντίθετα, οι επικεφαλής των βρετανικών στρατευμάτων στην Ελλάδα επιθυμούσαν την άμεση αποχώρηση του ελληνικού στρατού από τα αλβανικά εδάφη και την παράταξή του σε γραμμή άμυνας στον Όλυμπο, λόγω πληροφοριών που προανάγγελλαν πιθανή γερμανοβουλγαρική επίθεση εναντίον της Ελλάδος και της Γιουγκοσλαβίας. Ο Παπάγος αρνήθηκε να εφαρμόσει το βρετανικό σχέδιο, υποστηρίζοντας ότι η εγκατάλειψη εδάφους θα επέφερε βαρύ πλήγμα στο ηθικό του στρατεύματος και, παράλληλα, θα αποθάρρυνε τη Γιουγκοσλαβία να προβεί σε αντίσταση. Ο Αρχιστράτηγος γνώριζε πως, σε ενδεχόμενη επίθεση της Γερμανίας, η υπεράσπιση της Ελλάδος θα ήταν ένα δύσκολο εγχείρημα, καθώς οι Γερμανοί διέθεταν υπεροπλία σε ξηρά και αέρα.
Στις 18 Φεβρουαρίου, η ελληνική ηγεσία πληροφορείται το ενδεχόμενο μεγάλης ιταλικής επίθεσης. Δυο μέρες αργότερα, ο Παπάγος διατάσσει την ενίσχυση της περιοχής της Κορυτσάς, με τμήματα πεζικού και ιππικού. Στις 9 Μαρτίου ξεκίνησε η λεγόμενη εαρινή επίθεση των ιταλικών δυνάμεων εναντίον του ελληνικού στρατού με επίκεντρο την περιοχή της Κλεισούρας. Στο διάστημα μεταξύ 9 και 15 Μαρτίου θα λάβουν χώρα σφοδρές μάχες πεζικού και αρμάτων, με ισχυρή δράση της ιταλικής αεροπορίας που βομβάρδιζε συνεχώς τα ελληνικά μετόπισθεν. Παρ’ όλα αυτά, όλες οι επιθέσεις αποκρούσθηκαν με επιτυχία και οι ιταλικές επιχειρήσεις έληξαν στις 25 Μαρτίου, χωρίς καμία απώλεια ελληνικής θέσεως.
Στις 6 Απριλίου, η Γερμανία επιτίθεται εναντίον της Ελλάδος και της Γιουγκοσλαβίας. Δύο τμήματα γερμανικών δυνάμεων εισέβαλαν στο ελληνικό έδαφος της Μακεδονίας, σε σχηματισμό τανάλιας με κατεύθυνση προς τη Θεσσαλονίκη και άλλα δύο στη Θράκη, με σκοπό την κατάληψη των λιμανιών της. Η Ελλάς διέθετε ελάχιστο έμψυχο στρατιωτικό δυναμικό σε αυτές τις περιοχές και ουσιαστικά την άμυνα αναλάμβανε η «Γραμμή Μεταξά», ένα σύμπλεγμα από μικρά οχυρά. Τους αμυνόμενους Έλληνες έπληξαν συνεχόμενοι βομβαρδισμοί και η προέλαση των γερμανικών αρμάτων ήταν ταχύτατη. Στις 8 Απριλίου ο Παπάγος τηλεφωνικώς δίνει εντολή για άμυνα μέχρι να εξαντληθεί κάθε μέσο αντίστασης και συνθηκολόγηση μόνο με έντιμους όρους. Παράλληλα, η Στρατιά Ηπείρου και η Στρατιά Ανατολικής Μακεδονίας αναλαμβάνουν επιθετικές κινήσεις σε συνδυασμό με Γιουγκοσλαβικές δυνάμεις. Ωστόσο, οι Γερμανοί εισέρχονται στη Θεσσαλονίκη στις 9 Απριλίου και την επόμενη έχουν καταλάβει τα θρακικά λιμάνια. Τα οχυρά θα συνθηκολογήσουν, χωρίς προηγουμένως να έχει παραδοθεί ούτε ένα. Οι δυνάμεις της Βέρμαχτ θα παρουσιάσουν όπλα κατά την έξοδο των υπερασπιστών και οι Γερμανοί αξιωματικοί θα συγχαρούν τους Έλληνες ομολόγους τους για την ανδρεία τους.
Η πτώση του Μοναστηρίου στη νότια Σερβία οδηγεί τον Παπάγο στην απόφαση για σταδιακή εκκένωση της Αλβανίας και σύμπτυξη της Στρατιάς Ηπείρου και Ανατολικής Μακεδονίας με τις βρετανικές δυνάμεις, σε γραμμή αμύνης στην περιοχή του Ολύμπου. Κοινοποιεί τη διαταγή τηλεφωνικώς στις 12 Απριλίου. Ωστόσο, η ταχύτατη γερμανική προέλαση και η κατάληψη των πόλεων της Κατερίνης και της Καστοριάς θα διακόψουν τη διαδικασία συμπτύξεως. Από τις 14 Απριλίου φτάνουν στον Αρχιστράτηγο αναφορές από τις διοικήσεις της ΣΗ με αίτημα άμεσης συνθηκολογήσεως, ως αποτέλεσμα της γερμανικής προπαγάνδας που έκανε λόγο για αναγνώριση της ελληνικής νίκης κατά της Ιταλίας και για δήθεν επιθυμία των Γερμανών να μεγεθύνουν την Ελλάδα. Ο Παπάγος αποστέλλει τηλεγράφημα προς τις διοικήσεις για μάχη μέχρι εσχάτων.
Στις 16 Απριλίου στη Λαμία, ο Αρχιστράτηγος θα έχει συνάντηση με τον επικεφαλής των βρετανικών δυνάμεων αντιστράτηγο Ουίλσον, στην οποία θα αποφασίσουν σύμπτυξη των βρετανικών στρατευμάτων στις Θερμοπύλες, προς επιβράδυνση της γερμανικής προέλασης. Σε νέα σύσκεψη που θα πραγματοποιηθεί το απόγευμα της 19ης Απριλίου, στα ανάκτορα του Τατοΐου παρουσία του Βασιλιά Γεωργίου Β΄, θα ληφθεί η απόφαση για αποχώρηση των Βρετανών στρατιωτών από την Ελλάδα και συνέχιση του αγώνα με τις ελληνικές δυνάμεις που βρίσκονταν στην Ήπειρο. Στις 20 Απριλίου ο Παπάγος θα κοινοποιήσει διαταγή προς τη Στρατιά Ηπείρου για συνέχιση των εχθροπραξίων ως ζήτημα τιμής. Την ίδια ημέρα ο διοικητής του Γ΄ Σώματος Στρατού Αντιστράτηγος Γεώργιος Τσολάκογλου θα παραμερίσει τον διοικητή της Στρατιάς Ηπείρου και αυτοβούλως θα συνθηκολογήσει με τους Γερμανούς. Την επόμενη ημέρα, ο Αρχιστράτηγος δι’ ασυρμάτου σε αυστηρό ύφος θα διατάξει την απομάκρυνση Τσολάκογλου και τη συνέχιση του αγώνα , εντολή που θα αγνοηθεί καθώς ο Τσολάκογλου θα προβεί στην υπογραφή Πρωτοκόλλου Συνθηκολογήσεως με τους Γερμανούς στις 21 Απριλίου στη Λάρισα.
Σε μια έσχατη προσπάθεια αμύνης, ο Παπάγος δίνει εντολή αμυντικής διατάξεως και δημιουργίας αντιαρματικών οχυρώσεων σε Πάτρα, Ρίο και Ναύπακτο, ώστε να προλάβουν να αποχωρήσουν οι βρετανικές δυνάμεις και να συνεχίσουν την αντίσταση στην Κρήτη και στη Βόρεια Αφρική. Στις 25 Απριλίου οι Βρετανοί θα υποχωρήσουν από τις Θερμοπύλες και δύο ημέρες αργότερα οι Γερμανοί εισέρχονται στους έρημους δρόμους της Αθήνας. Μέχρι το τέλος του μήνα, 50.000 Βρετανοί στρατιώτες θα έχουν αποχωρήσει επιτυχώς από την ηπειρωτική Ελλάδα, ενώ τα νοτιότερα λιμάνια της Πελοποννήσου θα βρίσκονται πλέον υπό γερμανικό έλεγχο. Ο Παπάγος δεν θα ακολουθήσει τον Βασιλιά και την ελληνική Κυβέρνηση στην Κρήτη για συνέχιση του αγώνα. Θέλησε να παραμείνει στην Αθήνα ανάμεσα στο στράτευμα που είχε πολεμήσει κάτω από τις διαταγές του και να ανυψώσει το ηθικό του ελληνικού λαού.
Συμπερασματικά, ο Παπάγος ως Αρχιστράτηγος κατά τη διάρκεια του Ελληνοϊταλικού Πολέμου θα αποδειχθεί ικανός στρατιωτικός ηγέτης. Υπό τις διαταγές του ο ελληνικός στρατός θα αποκρούσει επιτυχώς την ιταλική επίθεση μέσα σε διάστημα περίπου 15 ημερών. Μέχρι το τέλος του 1940 οι ελληνικές δυνάμεις θα έχουν καταλάβει σχεδόν ολόκληρη τη Βόρεια Ήπειρο. Το 1941 ο στρατηγικός του σχεδιασμός για προώθηση πέραν του Αυλώνος δεν θα προλάβει να πραγματοποιηθεί, λόγω της εαρινής επιθέσεως της Ιταλίας. Επίθεση την οποία θα αναχαιτίσει επιτυχώς ο ελληνικός στρατός χάριν στην ηγεσία του Αρχιστρατήγου. Μετά τη γερμανική εισβολή θα προσπαθήσει να ανακόψει την προέλαση, γνωρίζοντας την αντικειμενική δυσκολία του εγχειρήματος εξαρχής. Διατάσσοντας τη μάχη μέχρι εσχάτων θα περισώσει τη στρατιωτική τιμή των Ελλήνων Αξιωματικών και, παράλληλα, θα υποστηρίξει τον συμμαχικό αγώνα, με την επιτυχημένη ολοκλήρωση της αποχωρήσεως των βρετανικών δυνάμεων από τη χώρα.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Αβέρωφ-Τοσίτσας, Ευάγγελος (2010), Φωτιά και τσεκούρι, Ελλάς 1946-49 και τα προηγηθέντα, Εκδόσεις Εστία.
- Ηλιόπουλος, Ηλίας (2015), Στρατάρχης Αλέξανδρος Παπάγος, Αθήνα: Πελασγός.
- Μαυρογορδάτος, Γιώργος Θ. (2017), Μετά το 1922, Η παράταση του διχασμού, Αθήνα: Πατάκης.
- Παπάγος, Αλέξανδρος (1995), Ο Πόλεμος της Ελλάδος, 1940-1941, Αθήνα: Ίδρυμα Γουλανδρή-Χορν.
