Του Κωνσταντίνου Μεταξά,
Όποιος προσπαθήσει να οραματιστεί τις συνθήκες μέσα στις οποίες αναπτύχθηκε η δυτικογερμανική λογοτεχνία τη δεκαετία του 1950 θα κάνει κάποιες εκπληκτικές παρατηρήσεις. Πρώτα απ’ όλα, είναι εντυπωσιακή η φαινομενικά έντονη αντίθεση μεταξύ της εξωτερικά τόσο εμφανής ομαλοποίησης των συνθηκών στην Ομοσπονδιακή Δημοκρατία και της αναμονής της λογοτεχνικής διανόησης. Η μακρά φάση της οικονομικής και πολιτικής εξυγίανσης της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας, η κυριολεκτική «άνοδός της από το μηδέν» για να γίνει σημαντικό μέλος του δυτικού συμμαχικού συστήματος που έγινε σεβαστό από τους συμμάχους της, έρχεται σε αντίθεση με τις συχνά κριτικές, ακόμη και απαισιόδοξες και παραιτητικές εκδηλώσεις της λογοτεχνικής διανόησης.
Έτσι, αυτό που η σημερινή γενιά των «θυμωμένων γερόντων» –όπως το θέτει ο τίτλος μιας επιθεώρησης της δεκαετίας του 1950 από τον Axel Eggebrecht– θρηνεί ακόμη ως «χαμένα μαθήματα», ήταν σε μεγάλο βαθμό ήδη τότε αντικείμενο της λογοτεχνικής συζήτησης. Πολύ πριν από την ίδρυση της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας και της ΛΔΓ, ο Hans Werner Richter σχολίαζε τη «νίκη του οπορτουνισμού» στην κοινωνία μας σε ένα δοκίμιο που δεν δημοσιεύτηκε πλέον λόγω της απαγόρευσης του “Ruf”, ενώ ο Heinrich Böll ήταν ακόμη περίπου εδραιωμένος, περιέγραφε –ήδη στα πρώτα του διηγήματα– τους ανθρώπους, που αρνούνταν να ενταχθούν σε αυτή την κοινωνία, ως εγκαταλειμμένους και παρείσακτους.
Επιπλέον, οι συγγραφείς είχαν την ευκαιρία από πολύ νωρίς να αντιληφθούν τους εαυτούς τους ως ένα είδος πνευματικής αντιπολίτευσης στη δυτικογερμανική κοινωνία. Πολλοί από αυτούς, όπως τα ιδρυτικά μέλη της «Ομάδας 47», όχι μόνο έγιναν, τρόπον τινά, λογοτεχνικές φυσιογνωμίες, επειδή περιορίστηκαν στις αρχικά πιο εκτεταμένες κοινωνικές – πολιτικές φιλοδοξίες τους κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του ’50, ιδίως οι νεότεροι και κριτικοί συγγραφείς είδαν επανειλημμένα τον εαυτό τους να ωθείται στη θέση των πραγματικών αντιπάλων των πολιτικών. Είτε κάποιος, όπως ο πολιτικός της CPU Dufhues, καταφερόταν παυστικά εναντίον της καταστροφικής επίδρασης των αριστερών διανοουμένων, είτε κάποιος, όπως ο τότε ομοσπονδιακός υπουργός Εξωτερικών, συνέκρινε τον Bertolt Brecht με τον Horst Wessel, είτε εμείς, όπως ο καγκελάριος Erhard, περιγράφαμε τους συγγραφείς ως «πολύ μικρά πινσέρ» που φλυαρούν «με τον πιο ηλίθιο τρόπο», η μομφή έπληττε πάντα όχι μόνο αυτούς που μάλωναν μεταξύ τους, αλλά και αυτούς που την εξέφραζαν.
Εκείνοι που επιπλήττονταν με αυτόν τον τρόπο όχι σπάνια ένιωθαν ενισχυμένοι στην αίσθηση ότι ήταν οι πραγματικοί φύλακες και εγγυητές της δημοκρατίας, που καλούνταν να χρησιμοποιήσουν πολιτικά το ηθικό τους κύρος ακόμη και εκτός του λογοτεχνικού πλαισίου. Ενώ οι εκάστοτε πολιτικές δυνάμεις βρέθηκαν ξαφνικά στον ρόλο των αντιδιανοούμενων και ασυνείδητων Μακρυαυγιτών. Έτσι, το 1965, ο Günter Grass μπήκε τελικά στην προεκλογική εκστρατεία για το SPD ως ένας σύγχρονος Ζολά και Γουίτμαν σε ένα πρόσωπο με το σύνθημα: «Κατηγορώ» και «Εσείς τραγουδάτε», «Δημοκρατία»: «Με τρόμο συνειδητοποιούμε ότι έχουμε αναθέσει την κυβερνητική ευθύνη σε ανθρώπους που η θέλησή τους για εξουσία είναι μεγάλη και αδίστακτη, αλλά η παιδεία τους θα έπρεπε να προκαλεί εθνικά κοκκινίσματα ντροπής».
Οι συγγραφείς της δεκαετίας του 1950 μπορούν, επομένως, να γίνουν κατανοητοί ως μια ομάδα της οποίας τα προβλήματα συμπίπτουν με το φαινόμενο που περιγράφει ο Adorno (διαλεκτική της δέσμευσης), ως άνθρωποι που από τη μια πλευρά απορρίφθηκαν περιφρονητικά ως «άστεγοι αριστεροί», αλλά από την άλλη αναμενόταν ταυτόχρονα να παίξουν τον ρόλο του αουτσάιντερ για την κοινωνία. Η θέση αυτή ξεπεράστηκε μόνο κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1960, όταν οι συγγραφείς, υπό τους μεταβαλλόμενους κοινωνικοπολιτικούς αστερισμούς στην Ομοσπονδιακή Δημοκρατία, ενώθηκαν για να σχηματίσουν μια συνδικαλιστικού τύπου ομάδα, την Ένωση Γερμανών Συγγραφέων, και τελικά εντάχθηκαν στην IG Druck und Papier. Έκτοτε, οι συγγραφείς θεωρούσαν τον εαυτό τους ως ένα είδος ομάδας πίεσης, αλλά καθ’ όλη τη διάρκεια της εποχής Αντενάουερ είχαν, τρόπον τινά, το κύρος των θεσμοθετημένων παρείσακτων, οι οποίοι συχνά εκφράζονταν με λογοτεχνικούς όρους ως έντονα ηθικοπλαστικό πάθος.
Με το δικαίωμα και την εξουσία που τους έδινε αυτός ο ρόλος, άρχισαν να αναλύουν την κοινωνική πραγματικότητα. Στη δεκαετία του 1950, είδαν να προκαλούνται κυρίως από δύο φαινόμενα χωρίς προηγούμενο στη γερμανική ιστορία: Πρώτον, από την εμφάνιση μιας μακροχρόνιας οικονομικής άνθησης, η οποία όχι μόνο εγγυήθηκε την πλήρη απασχόληση και την πολιτική σταθερότητα αλλά εξασφάλιζε στον πληθυσμό την ικανοποίηση των στοιχειωδών υλικών αναγκών του, συχνά έκανε και πολύ εμφανείς τις αρνητικές συνέπειες μιας κοινωνίας ευημερίας.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Jünger E., Autor und Autorschaft, Stuttgart, 1984.
- Zmegac V.: Geschichte der deutschen Literatur vom 18. Jahrhundert bis zur Gegenwart, Band III/2 1945-1980, Athenäum, 1984.
