Της Αναστασίας Κούρλα,
Ο Tυρταίος ήταν ένας από τους πιο γνωστούς ελεγειακούς ποιητές της αρχαιότητας. Ήταν γιος του Αρχεμβρότου, καταγόμενος από τις Αφιδνές της Λακωνίας, το σημερινό Δαφνί (20 χιλιόμετρα από την Σπάρτη). Σύμφωνα με τη Σούδα, ακμάζει στην περίοδο της 35ης ολυμπιάδας (640 – 637 π.Χ.), όπως μαρτυρούν οι ενδείξεις στην ποίησή του. Γράφει για τον Β΄ Μεσσηνιακό Πόλεμο και προτρέπει τους Σπαρτιάτες στη μάχη. Η ελεγεία ήταν η προτιμώμενη μορφή για τα πολεμικά θέματα, που ήθελε να αναπτύξει. Εγκωμιάζει έντονα την ανδρεία των πολεμιστών, περιγράφει τις συμφορές της δουλείας και τονίζει την καταγωγή των Δωριέων/Σπαρτιατών από τον Ηρακλή. Εξυμνεί τον ηρωικό θάνατο υπέρ του συνόλου και τονίζει την αρετή, από την πλοκή της γενναιότητας στη μάχη.
Στην ποίησή του εμφανίζονται έντονες εικόνες, και γίνεται αντιληπτή η εκφραστική του δύναμη. Οι ελεγείες του ίσως συνοδεύονταν από αυλό, όταν βάδιζαν προς το πεδίο της μάχης και τραγουδιόταν από τους πολεμιστές. Δυστυχώς, σώζονται μόνο 23 αποσπάσματα, 150 στίχων, συγκεντρωμένα σε 5 βιβλία που περιλαμβάνουν «προτροπές μέσω των ελεγειών» και «μέλη πολεμιστήρια και εμβατήρια». Η γλώσσα του είναι σε μεγάλο βαθμό παρεμφερής με την επική, ενώ διαφαίνονται οι επιρροές από τοπικές διαλέκτους της ηπειρωτικής χώρας. Θα πρέπει να σημειωθεί, πως είναι ο μόνος ελεγειακός ποιητής που κάνει χρήση του δωρικού μέλλοντα.
Παράλληλα, η συμποτική παράδοση στη Σπάρτη είναι ευρέως διαδεδομένη. Δεν περιορίζεται στο συσσίτιο, το κοινό γεύμα της άρχουσας τάξης των Σπαρτιατών, αλλά λάμβαναν χώρα επίσης μελικές και κιθαρωδικές εκτελέσεις. Οι καλεσμένοι ήταν ξαπλωμένοι και άκουγαν όσα εκτελούνταν. Έτσι, ο Τυρταίος έδωσε ηρωική διάσταση στο συμπόσιο, προβάλλοντας την αξία της ηθικής αρετής, που ήταν απαραίτητη για κάθε Σπαρτιάτη. Είχε την δυνατότητα, λοιπόν, να επηρεάσει εύκολα και σύντομα το ακροατήριό του.
Οι λυρικοί ποιητές θεωρούνται υπεύθυνοι για αρκετές πολιτικές αλλαγές, ενώ ονομάζονται ακόμη και μη αναγνωρισμένοι νομοθέτες. Ωστόσο, από τον Φόρεστ, ο Τυρταίος έχει χαρακτηριστεί ως αντιδραστικός Σπαρτιάτης ποιητής. Με βάση αυτή την ανασύνθεση που έχει μεγάλη επιρροή, μέσω της ποίησής του με κάποιον τρόπο καταφέρνει δολίως να ελαττώσει την σημασία ή ακόμα και να ακυρώσει τα δημοκρατικά επιτεύγματα, των δύο βασιλέων Θεοπόμπου και Πολυδώρου. Συγκεκριμένα, οι βασιλείς αυτοί με μία πρόωρη κίνηση, είχαν δώσει εξουσία στο σπαρτιατικό λαό όπως καταγράφεται στην αποκαλούμενη ρήτρα (νόμος που θεσπιζότανε από το σπαρτιατικό σύνταγμα) σε μια τόσο πρώιμη εποχή, γεγονός που προκαλεί έκπληξη. Ο Τυρταίος τότε υποτίθεται ότι αφαιρεί αυτές τις εξουσίες, τονίζοντας περισσότερο την σημασία των βασιλέων και του συμβουλίου των γερόντων, παρά του λαού. Ο αναμενόμενος λόγος είναι επειδή προσδοκούσε να επιβεβαιώσει τη θεϊκή τάξη και την εξουσία των βασιλέων που αρύεται θεϊκά, μέσω του άσματος.
Για να τεκμηριωθούν, όσα γράφτηκαν πρωτύτερα, παρατίθεται ενδεικτικά ένα απόσπασμα ηρωικού ποιήματος του, Τυρταίου 6 D. = 10.1‐14 W:
«Τεθνάμεναι γὰρ καλὸν ἐνὶ προμάχοισι πεσόντα
ἄνδρ’ ἀγαθὸν περὶ ᾗ πατρίδι μαρνάμενον·
τὴν δ ̓αὐτοῦ προλιπόντα πόλιν καὶ πίονας ἀγροὺς
πτωχεύειν πάντων ἔστ ̓ἀνιηρότατον,
πλαζόμενον σὺν μητρὶ φίλῃ καὶ πατρὶ γέροντι 5
παισί τε σὺν μικροῖς κουριδίῃ τ’ ἀλόχῳ.
ἐχθρὸς μὲν γὰρ τοῖσι μετέσσεται οὕς κεν ἵκηται,
χρησμοσύνῃ τ’ εἴκων καὶ στυγερῇ πενίῃ,
αἰσχύνει τε γένος, κατὰ δ’ ἀγλαὸν εἶδος ἐλέγχει,
πᾶσα δ’ ἀτιμίη καὶ κακότης ἕπεται. 10
†εἶθ’ οὕτως ἀνδρός τοι ἀλωμένου οὐδεμί’ ὤρη
γίνεται οὔτ’ αἰδὼς οὔτ’ ὀπίσω γένεος.
θυμῷ γῆς πέρι τῆσδε μαχώμεθα καὶ περὶ παίδων
θνήσκωμεν ψυχέων μηκέτι φειδόμενοι.»
Μετάφραση:
«Για την πατρίδα στην πρώτη γραμμή πολεμώντας να πέσει
σαν παλικάρι κανείς είναι μεγάλη τιμή·
όμως ν’ αφήσει τον τόπο του, πλούσια ν’ αφήσει χωράφια
και διακονιάρης να ζει, να ο πιο μεγάλος καημός·
με τη γυναίκα, το γέρο πατέρα, τη δόλια του μάνα
και τα μικρά του παιδιά να τριγυρνά δω κι εκεί.
Όπου τον σπρώχνει η ανάγκη και η έρμη του φτώχεια τον φέρει,
όπου να πάει, μισητός θα ‘ναι στους ντόπιους παντού·
χάνει την κάθε ομορφιά του κορμιού, τη γενιά του
ντροπιάζει, τον ακολουθούν προστυχιές και καταφρόνιες σωρός.
Ξεσπιτωμένο φτωχό και την κλήρα που πίσω του αφήνει
δεν τον φροντίζει κανείς κι ούτε κανείς τον ψηφά.
Για τα παιδιά μας λοιπόν ας προσφέρουμ’ εμείς τη ζωή μας,
τούτης της χώρας εδώ διαφεντευτές θαρρετοί.»
Το ποίημά του παρακινεί σε δράση, αφού πρόκειται, για ένα προτρεπτικό είδος ελεγείας, που ορισμένες φορές συνυπάρχει με άλλες λειτουργίες, ενώ σε άλλες περιπτώσεις βρίσκεται μόνο του. Το παρελθόν και το παρόν συγκλίνουν για να μετατρέψουν το κοινό ως ενεργό υποκείμενο, έτοιμο να εκτελέσει ηρωικά κατορθώματα. Επομένως, η μάχη στις πρώτες γραμμές εγγυάται δημόσια αναγνώριση σε κάθε γενναίο πολίτη.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Ανθολογία Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας, ΤΥΡΤΑΙΟΣ, greek-language.gr, Διαθέσιμο εδώ
- Φιλολογική επιμέλεια- Επίμετρο: Ευγενία Μακρυγιάννη (2020), Οδηγός για την αρχαία ελληνική λυρική ποίηση, Από το πανεπιστήμιο του Καίμπριτζ, Μετάφραση: Σπύρος Καρέλας, Αθήνα: Εκδόσεις Gutenberg.
- Τοπούζης, Κώστας (1997), Καλλίνος, Τυρταίος, Αρχίλοχος, Αθήνα: Εκδόσεις Επικαιρότητα.
