Του Γιώργου Σαλπιγγίδη,
Η Βυζαντινή Αυτοκρατορία μέσα στη μακραίωνη Ιστορία της έχει να επιδείξει πληθώρα Αυτοκρατόρων και Δυναστειών, από τις οποίες άλλες συνέβαλαν στην ανάπτυξη και ευημερία του κράτους, άλλες άφησαν ένα όχι και τόσο θετικό αποτέλεσμα και άλλες πάλι πέρασαν και δεν «ακούμπησαν». Μια Δυναστεία που μάλλον μπορούμε να πούμε πως συγκεντρώνει και τις τρεις κατηγορίες είναι αυτή των Ηρακλειδών, που διήρκεσε μεταξύ 610-711 και διαμόρφωσε, με τη σειρά της, την πορεία της Αυτοκρατορίας.
Η αρχή της πραγματοποιήθηκε με τον Ηράκλειο Α´ (610-641) τον θεμελιωτή της και «ονοματοδότη». Γεννημένος στην Καππαδοκία και με αρμένικη καταγωγή από την πλευρά του πατέρα του, ο οποίος ήταν έξαρχος στην Αφρική, ανήλθε στον βυζαντινό θρόνο ύστερα από μια εξέγερση κατά του σφετεριστή Αυτοκράτορα Φωκά, που είχε πλέον απολέσει τη στήριξη του λαού. Το έργο του είχε πολυσχιδή χαρακτήρα, αφού επεκτείνονταν σε διάφορους τομείς της διοίκησης και της καθημερινότητας. Αρχικά, συνέχισε με μεγάλη επιτυχία τον πόλεμο ενάντια στους Σασσανίδες, εκδιώκοντας τους Πέρσες από τη Μικρά Ασία, νικώντας τον σάχη Χοσρόη Β΄, που μετά από αυτό ανατράπηκε από τον γιο του Καβάδη Β΄, ο οποίος, μάλιστα, ζήτησε και συνθήκη ειρήνης από τον Βυζαντινό ηγεμόνα. Δυστυχώς, όμως, αυτό δεν διήρκεσε για πολύ, καθώς ένα σημαντικό μέρος των εδαφών χάθηκε στους πολέμους κατά των Αράβων, με κυριότερο πλήγμα την απώλεια της Αιγύπτου, το 641-642, αφού αποτελούσε τον σιτοβολώνα της Αυτοκρατορίας.
Επιπλέον, επί της βασιλείας του θεμελιώθηκε ο θεσμός των Θεμάτων, ένα σύστημα που αρχικά εφαρμόστηκε στη Μικρά Ασία, μετά το 622, χωρίζοντάς τη στρατιωτικά και διοικητικά σε διάφορα τμήματα (κάτι σαν τα εξαρχάτα που είχαν εφαρμοστεί παλαιότερα σε Ιταλία και βόρεια Αφρική). Μάλιστα, ο μεγάλος βυζαντινολόγος του προηγούμενου αιώνα, Georg Ostrogorsky, είχε αποκαλέσει το σύστημα αυτό ως «σπονδυλική στήλη» της Αυτοκρατορίας. Τα επόμενα χρόνια θα περάσει σταδιακά και στα υπόλοιπα εδάφη, βοηθώντας στην καλύτερη οργάνωση.
Αξίζει να σημειωθεί, επίσης, πως επί Ηρακλείου είχε προχωρήσει αρκετά και ο εξελληνισμός του διοικητικού μηχανισμού, διότι οι υπήκοοι στη μεγάλη τους πλειοψηφία ήταν ελληνόφωνοι, ενώ είχε πραγματοποιήσει και μια εκστρατεία για την ανέρευση του Τιμίου Σταυρού, τον οποίο και ύψωσε το 630 στην Ιερουσαλήμ.
Τον Ηράκλειο διαδέχτηκαν οι γιοι του, Ηράκλειος Β΄ ή και Κωνσταντίνος Γ΄ (641) και Ηρακλωνάς (641), ωστόσο η θητεία τους δεν κράτησε ούτε ένα έτος, αφού τους βρήκε πρόωρα ο θάνατος. Έτσι, η εξουσία πέρασε στον Κώνστα Β΄ (641-668), τον αποκαλούμενο Παγωνάτο, που ήταν γιος του Ηρακλείου Β΄. Η βασιλεία του συνέπεσε με την ισχυροποίηση των Αράβων, που πλέον είχαν συστήσει το χαλιφάτο τους υπό τον Μωαβία Α΄ (το 661), που ήταν και ο πρώτος χαλίφης των Ομεϋάδων και όπως προείπαμε κατάφεραν να κατακτήσουν την Αίγυπτο κι άλλες περιοχές γύρω από αυτήν. Επιπλέον, οι Άραβες συνέχιζαν παράλληλα και τις επιδρομές τους στα νησιά του Αιγαίου αποδυναμώνοντάς τα, με κυριότερη τη λεηλασία της Ρόδου το 653-654.
Στα θρησκευτικά ζητήματα, ο Κώνστας προσπάθησε να εξομαλύνει τις διαφορές που είχαν δημιουργηθεί μέσα στη Χριστιανική Εκκλησία, λόγω της ισχυροποίησης του Μονοθελητισμού. Το δόγμα αυτό κάνει έντονα την εμφάνισή του τον 7ο αιώνα και πρόκειται για μια μετεξέλιξη, θα μπορούσαμε να πούμε, του Μονοφυσιτισμού. Υποστήριζε πως ο Χριστός είχε μεν δύο φύσεις, αλλά μόνο μια θέληση. Προσπάθησε έτσι, δίχως, όμως, κάποια ιδιαίτερη επιτυχία, να ακολουθήσει τον δρόμο του παππού του, Ηράκλειου, ο οποίος το 638 εξέδωσε τη λεγόμενη Έκθεσις με σκοπό την επίλυση των δογματικών διαφορών. Το τέλος του ήρθε το 668, ύστερα από τη δολοφονία του μέσα στο λουτρό του στις Συρακούσες.
Ο βυζαντινός θρόνος περνάει, έπειτα, στον Κωνσταντίνο Δ΄ (668-685), τον γιο του Κώνστα. Ο νέος Αυτοκράτορας βρέθηκε αντιμέτωπος με τα ίδια προβλήματα, αλλά με μεγαλύτερη ένταση. Οι Άραβες επιθυμούν πια να κατακτήσει την ίδια την πρωτεύουσα και εκστρατεύουν εναντίον της μεταξύ 673/74-677/78, ωστόσο τα μεγάλα και ισχυρά τείχη και το υγρό πυρ (ένα μείγμα με βάση το θειάφι) τους απώθησαν με αποτελεσματικό τρόπο. Λίγο αργότερα κάνει την εμφάνισή του και ένας νέος εχθρός, αυτή τη φορά από τον βορρά, που άκουγε στο όνομα Βούλγαροι. Θα καταφέρουν να ιδρύσουν την πρώτη τους αυτοκρατορία με τον χαν Ασπαρούχ, προκαλώντας νέους πονοκεφάλους στο Βυζάντιο.
Το ίδιο διάστημα, 680-681, έλαβε χώρα και η ΣΤ΄ Οικουμενική Σύνοδος στην Κωνσταντινούπολη με τις εργασίες της να βάζουν οριστικό τέλος στον μονοθελητισμό και μονοενεργητισμό. Μέσα από αυτήν του την πράξη ο Κωνσταντίνος Δ΄ τιμάται πλέον ως Άγιος από την Ανατολική Ορθόδοξη Εκκλησία, με την εορτή του να τοποθετείται στις 3 Σεπτεμβρίου.
Ο επόμενος Αυτοκράτορας της δυναστείας των Ηρακλειδών ήταν ο Ιουστινιανός Β΄ (685-695 και 705-711), ένας αρκετά δεσποτικός και σκληρός ηγεμόνας με δύο «θητείες». Η πρώτη χαρακτηρίστηκε από τις νικηφόρες εκστρατείες κατά των Σλάβων, μεταξύ 686-689, που είχαν κατακλύσει τη Θεσσαλία και τη Μακεδονία. Παράλληλα, συγκάλεσε το 691-692 και την πενθέκτη ή τρουλλαία σύνοδο στην Κωνσταντινούπολη, με στόχο την εξάλειψη των παγανιστικών στοιχείων.
Η σκληρή του συμπεριφορά τον έκανε αντιδημοφιλή στον λαό που εξεγέρθηκε το 695, τον εκθρόνισε και του έκοψαν τη μύτη (έτσι καλείται πλέον ως Ρινότμητος). Μέσα από αυτό θεωρούσαν πως δεν θα μπορούσε να ανέλθει ξανά στον θρόνο, καθώς μόνο αρτιμελής άνθρωποι μπορούσαν να γίνουν αυτοκράτορες. Η εξορία του, όμως, στη Χερσώνα της Κριμαίας δεν θα κρατήσει για πολύ. Αρχικά, ο Λεόντιος (695-698) που ήταν υποκινητής των εξεγερθέντων ανέλαβε την εξουσία, ενώ, αργότερα, τον διαδέχθηκε ο Τιβέριος Β΄ Αψίμαρος, που επίσης έλαβε μέρος στις διαδικασίες εξέγερσης κατά του Ιουστινιανού.
Ωστόσο, ο Ιουστινιανός κατόρθωσε να επανέλθει στον θρόνο το 705, ύστερα από τη βοήθεια των Βουλγάρων με τους οποίους σύναψε συμφωνία. Ακολούθησε την ίδια σκληρή στάση και τα επόμενα χρόνια με αποτέλεσμα τη δολοφονία του το 711, βάζοντας οριστικό τέλος στη δυναστεία των Ηρακλειδών, που διήρκεσε για έναν αιώνα.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Αλέξιος Γ. Κ. Σαββίδης, Benjamin Hendrickx (2008), Εισαγωγή στη Βυζαντινή Ιστορία (284-1461), Εκδόσεις Ηρόδοτος
- The Heraclian and Isaurian Dynasties, courses.lumenlearning.com, Διαθέσιμο εδώ
