Του Βασίλη Παπαδήμου,
Κατά τη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου παρατηρήθηκε στην Ελλάδα μια έντονη πολιτική κινητοποίηση αρκετά μεγάλων διαστάσεων για τα τότε πολιτικά δεδομένα. Πιο συγκεκριμένα, κατά τη διάρκεια της αποστράτευσης του μεγαλύτερου τμήματος του ελληνικού στρατού, κατόπιν απαίτησης των δυνάμεων της Entente τον Μάιο του 1916, αποφασίστηκε από διάφορα στελέχη των ενόπλων δυνάμεων η ίδρυση συνδέσμων εφέδρων αξιωματικών και οπλιτών. Οι σύνδεσμοι αυτοί έμειναν γνωστοί με την επωνυμία «Σύνδεσμοι Επιστράτων». Στην ουσία επρόκειτο για παραστρατιωτικές, παρακρατικές οργανώσεις, οι οποίες έφεραν οπλισμό και των οποίων η δραστηριοποίηση άσκησε σημαντική επιρροή στην πολιτική ζωή της χώρας κατά τη περίοδο 1916-1920. Οι οργανώσεις αυτές και τα μέλη τους ήταν τυφλοί υπηρέτες του κωνσταντινικού καθεστώτος, ακολουθώντας την πολιτική του βασιλιά με ευλαβική συνέπεια. Επιπλέον, με τη δραστηριότητά τους, οι σύνδεσμοι δημιούργησαν ένα κλίμα τρομοκράτησης στους πολιτικούς αντιπάλους τους, έχοντας ένα μεγάλο μερίδιο ευθύνης για την όξυνση του Εθνικού Διχασμού.
Επισήμως δεν αποδείχθηκε ποιος ήταν ο υποκινητής του όλου εγχειρήματος, το οποίο ο «Πανελλήνιος Σύνδεσμος Επιστράτων» απέδιδε στον αυθορμητισμό των αποστρατευμένων πρώην αξιωματικών και στρατιωτών. Το γεγονός ότι οι Σύλλογοι ιδρύονταν σε τόσες πολλές περιοχές ταυτόχρονα και σε σύντομο χρονικό διάστημα, δημιούργησε την πεποίθηση στους βενιζελικούς πως η πρωτοβουλία λήφθηκε κεντρικά από κάποιο ανώτερο πολιτικό ή στρατιωτικό πρόσωπο με τα ονόματα των Δημητρίου Γούναρη και Ιωάννη Μεταξά να ακούγονται περισσότερο. Μάλιστα, υπήρχαν πληροφορίες και για χρηματική και οργανωτική συνδρομή από την Γερμανία μέσω του στρατιωτικού ακολούθου της γερμανικής πρεσβείας Φαλκενάουζεν. Ασφαλώς, η πολιτική και στρατιωτική ηγεσία της αντιβενιζελικής παράταξης δεν έπρεπε να φαίνεται πως κινεί τα νήματα για την δραστηριοποίηση των συλλόγων, καθώς με αυτόν τον τρόπο θα έφεραν και την ευθύνη των παρεκτροπών.
Το σίγουρο πάντως είναι πως ο Μεταξάς είχε ενεργή ανάμιξη στον σύνδεσμο, καθώς ο ίδιος τη δεκαετία του 1930 παραδεχόταν ότι η ίδρυση των συλλόγων αποτελεί δικό του κατόρθωμα. Η αποστράτευση συνέβαλλε τα μέγιστα στη γρήγορη διάδοση των συνδέσμων, καθώς σε κάθε πόλη και χωριό όπου επέστρεφαν οι επίστρατοι συγκροτούσαν και τον τοπικό σύνδεσμο. Επιπλέον, η προκήρυξη εκλογών για τον Σεπτέμβριο του 1916 ενθάρρυνε έτι περαιτέρω τέτοιες πρωτοβουλίες, καθώς θα λειτουργούσαν, εν τέλει ως εκλογικές οργανώσεις οι οποίες θα προωθούσαν τη φιλοβασιλική προπαγάνδα.
Οι «Σύνδεσμοι Επιστράτων», οι οποίοι ειρήσθω εν παρόδω αναγνώριζαν τον ηγεμονικό ρόλο του «Πανελλήνιου Συνδέσμου Επίστρατων» (ΠΣΕ), που στη ουσία ήταν ο τοπικός σύνδεσμος των Αθηνών, ιδρύθηκαν με σκοπό όπως οι ίδιοι υποστήριζαν την μέριμνα για τους έφεδρους και τις οικογένειές τους και την εθνική διαπαιδαγώγηση του λαού. Πλην όμως η δραστηριότητά τους ήταν κατεξοχήν πολιτική με σαφή εξαρχής αντιβενιζελικό προσανατολισμό. Θεωρούσαν πως για τα δεινά της πατρίδας και τις κακουχίες που είχαν υποστεί κατά τη διάρκεια της επιστράτευσης λίγους μήνες νωρίτερα, ευθύνεται ο Ελευθέριος Βενιζέλος, ο οποίος είχε μεταβληθεί σε πειθήνιο όργανο της Entente, σκοπός της οποίας ήταν να συμπαρασύρει την Ελλάδα στον πόλεμο. Επομένως ως προς αυτό, στον σύνδεσμο κυριαρχούσε αντιπολεμικό κλίμα σύμφωνο με την κωνσταντινική πολιτική της ουδετερότητας. Μάλιστα, οι επίστρατοι ήταν διατεθειμένοι να μην ανταποκριθούν σε τυχόν νέα επιστράτευση, εκτός κι αν αυτή την κήρυττε ο βασιλιάς.
Ως προς την δραστηριότητά του ο ΠΣΕ επιδόθηκε στην χρήση βίας και στην τρομοκράτηση όσων αντιπολιτεύονταν τον Κωνσταντίνο, τόσο μέσω του Τύπου όσο και με επιθέσεις στους αντιπάλους τους. Ένας επιπλέον σκοπός του ΠΣΕ ήταν η αποτροπή κάθε κίνησης που θα απειλούσε το καθεστώς του βασιλιά Κωνσταντίνου ακόμη και με τη βοήθεια των όπλων. Χάρις τον τύπο και την οργανωμένη αποσιώπηση βενιζελικών φωνών, οι επίστρατοι κυριάρχησαν στην επαρχία έχοντας ισχυρά ερείσματα στον αγροτικό πληθυσμό, κυρίως της Παλαιάς Ελλάδας. Η φανατικά αντιβενιζελική εφημερίδα ΝΕΑ ΗΜΕΡΑ, ήταν αυτή που ανέλαβε τη διεξαγωγή της προπαγάνδας του ΠΣΕ. Σε αυτή δημοσιεύονταν οι κολακευτικές επιστολές προς τον Κωνσταντίνο που συνόδευαν την ίδρυση κάθε συνδέσμου. Με τη χρήση λέξεων και εκφράσεων όπως «Βασιλεύς των Βασιλέων», «παλληκαράς Στρατηλάτης» και άλλα, οι σύλλογοι ορκίζονταν πίστη και αφοσίωση στο πρόσωπο του μονάρχη. Οι Φιλελεύθεροι από την άλλη πλευρά συγκρότησαν, ως αντίδραση, τους δικούς τους συλλόγους επιστράτων με την επωνυμία «Εθνικός Σύλλογος Ελλήνων Επιστράτων» και Πρόεδρο τον αντιστράτηγο Παναγιώτη Δαγκλή. Όμως η απήχηση του δεν ήταν ανάλογη των φιλοκωνσταντινικών συλλόγων, αφού είχε μικρή διάδοση στις πόλεις και μηδαμινή στις επαρχίες.
Η εισβολή των βουλγαρικών στρατευμάτων στην Ανατολική Μακεδονία τον Αύγουστο του 1916 έδωσε στους βενιζελικούς μια εξαιρετική ευκαιρία να ανατρέψουν το έως τότε εις βάρος τους αρνητικό κλίμα. Οι Φιλελεύθεροι άρχισαν να διοργανώνουν συλλαλητήρια σε όλη την Ελλάδα με τον ΠΣΕ να απαντά με την οργάνωση αντισυλλαλητηρίων. Παράλληλα, η ΝΕΑ ΗΜΕΡΑ και ο φιλικά προσκείμενος στους επίστρατους τύπος προσπαθούσε να υποβαθμίσει τη σημασία της εισβολής καθώς και των εγκλημάτων που διέπρατταν οι Βούλγαροι στην Ανατολική Μακεδονία. Μέσα σε αυτό το κλίμα στην Αθήνα εγκαινιάστηκε ένας κύκλος βίας ο οποίος δεν άργησε να λάβει την μορφή ένοπλης σύγκρουσης, όταν δυνάμεις της Entente κατέπλευσαν στον Σαρωνικό αποβιβάζοντας στρατιωτικά σώματα στον Πειραιά τον Νοέμβριο του 1916 και αξιώνοντας από την ελληνική κυβέρνηση να τους παραδώσει στρατιωτικό υλικό.
Στις συγκρούσεις που ακολούθησαν, οι οποίες έμειναν γνωστές ως «Νοεμβριανά», οι Επίστρατοι έλαβαν μέρος στις μάχες που έγιναν στην Αθήνα μαζί με τον επίσημο στρατό, καταφέρνοντας τελικά να επικρατήσουν έναντι των δυνάμεων της Τριπλής Συνεννοήσεως. Τις ημέρες που ακολούθησαν οι επίστρατοι επιδόθηκαν στην άσκηση διώξεων, συλλήψεων βενιζελικών ακόμη και εκτελέσεων Μικρασιατών προσφύγων τους οποίους θεωρούσαν ως πράκτορες της Entente. Δημοτικές αρχές αλλά και δημόσιοι υπάλληλοι του βενιζελικού χώρου, αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τις θέσεις τους, ενώ ο βενιζελικός Τύπος διέκοψε την κυκλοφορία του. Η επικράτηση των Επιστράτων ήταν αναμφισβήτητη.
Μετά την νίκη στα «Νοεμβριανά» ακολούθησε η διάσπαση του ΠΣΕ καθώς παρατηρήθηκαν αποσχιστικές τάσεις. Αφορμή στάθηκε η αδιαφανής εκλογή του Ιωάννη Σαγιά στη θέση του Προέδρου. Ο «Σύνδεσμος Ριζοσπαστών Επιστράτων» (ΣΡΕ) φαίνεται πως συγκροτήθηκε σε επίπεδο ηγεσίας από αντιπάλους του Σαγιά για τη θέση του Προέδρου του ΠΣΕ. Διάφορα συνοικιακά τμήματα είτε άρχισαν να διασπώνται σε δύο συλλόγους έναν προσκείμενο στον ΠΣΕ και έναν στον ΣΡΕ είτε προσχωρούσαν ολόκληρα στον ΣΡΕ δημιουργώντας ένα κλίμα σύγχυσης και αποδιοργάνωσης. Είχε αρχίσει να φαίνεται πως είχε έρθει η ώρα διάλυσης του συλλόγου. Με διακοίνωσή τους τον Δεκέμβριο του 1916 οι δυνάμεις της Entente απαίτησαν την απαγόρευση συγκεντρώσεων και συνελεύσεων επιστράτων. Και λίγο καιρό νωρίτερα είχαν ζητήσει τη διάλυση του συλλόγου ο οποίος μόνο τυπικά διαλύθηκε.
Αυτό, λοιπόν, ήταν το τέλος του «Πανελλήνιου Συλλόγου Επιστράτων». Αν και ο Σύνδεσμος επισήμως διαλύθηκε, εξακολούθησαν να υπάρχουν επίστρατοι οι οποίοι ασκούσαν αντιβενιζελική πολιτική, ακόμη και όταν ο Βενιζέλος επέστρεψε στην Αθήνα και ανέλαβε τη διακυβέρνηση του ενωμένου πλέον κράτους. Την επάνοδο του Βενιζέλου ακολούθησαν διώξεις και φυλακίσεις πρώην μελών του ΠΣΕ για τα έκτροπα που συνέβησαν το προηγούμενο διάστημα. Οι «Λαϊκοί Πολιτιστικοί Σύλλογοι» (ΛΠΣ) θα μπορούσαμε κάλλιστα να ισχυριστούμε ότι αποτελούν τους διαδόχους του ΠΣΕ. Ιδρύθηκαν κατά τη διάρκεια της πρωθυπουργίας Βενιζέλου από το Συμβούλιο Συνεργαζομένης Αντιπολιτεύσεως, του συνασπισμού δηλαδή των αντιβενιζελικών κομμάτων και στους ΛΠΣ και στη δράση τους αποδίδεται μέρος του εκλογικού θριάμβου της αντιβενιζελικής παράταξης στις εκλογές του 1920, παρόλη την αρχική νωχελική και υποτονική δράση τους.
Ο παραστρατιωτικός και παρακρατικός χαρακτήρας, η χρήση βίας και τρομοκρατίας για την φίμωση και πάταξη του αντιπάλου, καθώς και η στρατιωτική οργάνωση που χαρακτήριζαν τον ΠΣΕ, θα μπορούσαμε να πούμε πως αποτελούν στοιχεία που μας επιτρέπουν να χαρακτηρίσουμε τον ΠΣΕ ως μία οργάνωση η οποία έχει ορισμένα κοινά χαρακτηριστικά με άλλες παρόμοιες οργανώσεις φασιστικού τύπου, τασσόμενων εν τέλει υπέρ ενός ανελεύθερου καθεστώτος όπως ήταν την περίοδο εκείνη το καθεστώς του βασιλιά Κωνσταντίνου.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Μαυρογορδάτος, Γιώργος Θ. (1996), Εθνικός Διχασμός και Μαζική Οργάνωση οι Επίστρατοι του 1916, Αθήνα: Εκδόσεις Αλεξάνδρεια.
- Βεντήρης, Γεώργιος (1931), Η Ελλάς του 1910-1920, Αθήνα: Εκδόσεις Πυρσός.
