Ο θρύλος του βρυκόλακα στη Δυτική Ευρώπη

Της Δανάης Χιόνου,

Η λαογραφία της Δυτικής Ευρώπης, ήδη από τον πρώιμο Mεσαίωνα, είναι γεμάτη με υπερφυσικά όντα που ζούσαν στην καθημερινή σφαίρα μαζί με τους ανθρώπους. Κάποια από αυτά εξελίχθηκαν μέσα στην Ευρώπη σταδιακά, όπως οι νεράιδες και οι λυκάνθρωποι, παίρνοντας τα χαρακτηριστικά τους με βάση τις ανησυχίες και τους φόβους που επικρατούσαν την εκάστοτε εποχή. Η περίπτωση του βρυκόλακα είναι πιο περίπλοκη. Σε αυτό το άρθρο θα εξετάσουμε την πορεία του θρύλου του βρυκόλακα από τον μεσαίωνα μέχρι σήμερα, και θα αναλύσουμε τον τρόπο που επηρέασε την ιατρική, τη λογοτεχνία του 19^ου αιώνα και την ποπ κουλτούρα.

Τα βαμπίρ, όπως αναφέρθηκε πιο πάνω, στον μεσαίωνα βρίσκονται στην ανθρώπινη διάσταση. Είναι πλάσματα που υπάρχουν μέσα στην κοινωνία, δυνάμεις όπως οι νεράιδες και οι δαίμονες με τις οποίες συσχετίζονται και μοιράζονται στοιχεία, ανήκουν όμως σε μια δική τους βάση. Η λέξη σε κάθε γλώσσα σημαίνει κάτι διαφορετικό. Έτσι, οι βρυκόλακες που συναντάμε στη Σκανδιναβία (draugar) με εκείνους που βλέπουμε στη Γερμανία (vampir) έχουν διαφορές όσον αφορά τις λαϊκές παραδόσεις, αλλά με κοινό υπόβαθρο. Ευρισκόμενοι στον ίδιο άξονα με τα φαντάσματα, πρόκειται για ”revenants” (αναστηθέντες). Ανάλογα με την παράδοση της περιοχής που εξετάζουμε, είναι ζωντανά πτώματα που επιστρέφουν από τον τάφο για να προκαλέσουν προβλήματα στους ζωντανούς.

Στις περισσότερες παραδόσεις πίνουν το αίμα ανθρώπων και ζώων. Υπήρχε η άποψη ότι βαμπίρ γίνονταν οι μάγισσες, άνθρωποι που πέθαναν βίαια ή αυτοκτόνησαν, ή άνθρωποι που ήταν καταραμένοι. Σε κάθε περίπτωση αναπτύχθηκε ένα σύστημα προστασίας εναντίον τέτοιων πλασμάτων και ένας κώδικας αναγνώρισής τους. Πρέπει να τονιστεί ότι στην εποχή που εξετάζουμε και μέχρι και τον 18^ο αιώνα, το υπερφυσικό δεν ανήκε στη σφαίρα της φαντασίας, αλλά ήταν ένας πραγματικός και υπαρκτός φόβος της καθημερινότητας, ένας τρόπος για να εξηγήσουν οι άνθρωποι τις ατυχίες που τους συνέβαιναν.

Επομένως, υπήρχε ήδη ένα υπόβαθρο στη λαογραφία της Ευρώπης για να ευδοκιμήσει ο μύθος του βρυκόλακα, ωστόσο ήρθε στο προσκήνιο τον 18^ο αιώνα, οπότε και υπήρξαν πανικοί για τα βαμπίρ. Σε αυτό συνετέλεσαν πολλοί παράγοντες, τους οποίους θα εξετάσουμε στην συνέχεια. Στις αρχές του 18^ου αιώνα ο αυτοκράτορας της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, Κάρολος ΣΤ΄, προσάρτησε κάποια εδάφη από την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Στην Ανατολική Ευρώπη οι βρυκόλακες βρίσκονταν ήδη στο προσκήνιο και ο Κάρολος ήθελε να καταλάβει και να εξετάσει αυτήν την πρόληψη. Έτσι παρατηρούμε μια ζύμωση της λαογραφίας της Ανατολικής Ευρώπης, της ιατρικής και της λογοτεχνίας στην εποχή του Διαφωτισμού.

Πολλοί πανικοί του 18^ου αιώνα οι οποίοι αφορούσαν περιπτώσεις «βαμπιρισμού» συσχετίστηκαν με μολύνσεις. Τον 18^ο αιώνα η ιατρική εισάγει τη θεωρία της κυκλοφορίας του αίματος συνδέοντας το αίμα με την έννοια της ζωτικότητας, η ιδέα όμως ότι μια ασθένεια μπορεί να κυκλοφορήσει μόνη της στο αίμα εκφράστηκε στα τέλη του αιώνα. Η εμπειρική επιστήμη προσπάθησε να εξηγήσει τον «βαμπιρισμό» κάνοντας καταλόγους με συμπτώματα και δείγματα της «ασθένειας», ενώ έρευνες δημοσιεύτηκαν σε επιστημονικά περιοδικά. Έτσι, σύμφωνα με την επιστήμη της εποχής, οι βρυκόλακες έβγαιναν το βράδυ για να πιούν το αίμα ζώων και ανθρώπων, το οποίο στη συνέχεια έβγαινε από τους πόρους και τις οπές του σώματός τους, ενώ τα φέρετρά τους κολυμπούσαν στο αίμα. Ο φόβος για τους βρυκόλακες είναι αναλογικός με την εξέλιξη της ιατρικής στον 18^ο αιώνα. Τα βαμπίρ σε αυτό το πλαίσιο δεν είναι κάτι το υπερφυσικό, είναι ένα σωματικό φαινόμενο.

Οι ρίζες της λογοτεχνικής παράδοσης εντοπίζονται στη Γερμανία τον ίδιο αιώνα. Οι Γερμανοί συγγραφείς προσάρμοσαν την παράδοση στα έργα τους, ενώ προστίθενται και άλλα χαρακτηριστικά. Παρ’ όλο που εμφανίζεται στη Γερμανία, αυτό το λογοτεχνικό είδος γίνεται γνωστό μέσα από γαλλικά και αγγλικά έργα. Πρόκειται για το Γκόθικ (Gothic), ένα λογοτεχνικό είδος που επηρεάζει μέχρι και σήμερα. Το Γκόθικ εκφράζει, σε ένα περιβάλλον μυστηρίου και υπερφυσικού, τις ανησυχίες των ανθρώπων της εποχής αλλά και τις αντικρουόμενες δυνάμεις με δίπολα όπως καλό – κακό, κόλαση – παράδεισος, ζωή – θάνατος. Όλα αυτά ενώνονται στο σώμα του βρυκόλακα, ο οποίος γίνεται μια προσωποποίηση της ιδεολογικής σύγκρουσης της εποχής τους. Τη δεκαετία του 1730 η λέξη ”vampire” προστίθεται στο αγγλικό λεξιλόγιο και αποκτά καθαρούς συνειρμούς και ορισμό.

Η διάσταση του αισθησιασμού αντλεί ίσως από τα δαιμονολογικά εγχειρίδια του 16^ου αιώνα, όπου περιγράφονται θηλυκοί δαίμονες, οι οποίοι το βράδυ σαγηνεύουν και πίνουν το αίμα νεαρών ανδρών. Τον 19^ο αιώνα πλέον αυτός ο αισθησιασμός διαπερνά τη γοτθική λογοτεχνία και τα βαμπίρ είναι οι κύριοι εκπρόσωποί του. Το 1897 εκδίδεται από τον Ιρλανδό συγγραφέα, Μπραμ Στόκερ, το βιβλίο που θα όριζε τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε τους βρυκόλακες από τότε μέχρι και σήμερα. «Ο Δράκουλας» αποτελεί την κορωνίδα του Γοτθικού Μυθιστορήματος. Αν και δεν είναι το πρώτο σε αυτό το λογοτεχνικό είδος που παρουσιάζει αυτήν τη θεματολογία, επηρέασε περισσότερο από προγενέστερα έργα, καθώς περιέχει σχεδόν ολόκληρη την ιδεολογία που είχε διαμορφωθεί γύρω από τον βρυκόλακα. Σε αυτήν αντανακλώνται τα ανθρώπινα πάθη και φόβοι πάνω στο σώμα του βρικόλακα.

Η σύγχρονη απεικόνιση του βρυκόλακα μας έρχεται από τη βικτωριανή εποχή. Από το 1958 μέχρι το 1974 γίνονται οχτώ ταινίες πάνω στο μυθιστόρημα του Μπραμ Στόκερ και φέρνουν ξανά τον μύθο του βρυκόλακα στο προσκήνιο. Τον 20ο αιώνα τα βαμπίρ κυριαρχούν στον χώρο του Τρόμου, όμως αυτό αλλάζει στην συνέχεια. To 1992 βγαίνει ο «Δράκουλας του Μπραμ Στόκερ», μια ταινία που βασίζεται στο ομώνυμο μυθιστόρημα, αλλά παίρνει πολλές καλλιτεχνικές ελευθερίες, αντλώντας πιο έντονα από την αισθησιακή παράδοση της γοτθικής λογοτεχνίας, κάτι που λειτουργεί ως καταλύτης για τη συνέχεια. Από το 2000 και μετά οι πιο γνωστές ταινίες, σειρές και βιβλία που κυκλοφορούν δεν ανήκουν στην κατηγορία του Τρόμου. Το ”Twilight”, τo ”Interview with the Vampire”, το ”Vampire Academy”, το ”A Discovery of Witches”, το ”Empire of the Vampire” κ.ο.κ. φέρνουν τον βρυκόλακα στη λογοτεχνία του Φανταστικού και της Ρομαντικής Φαντασίας, σε διαφορετικά επίπεδα το καθένα και με διαφορετικό τρόπο, ενώ του δίνουν και μια πιο νεανική διάσταση.

Εν κατακλείδι, ο βρυκόλακας είναι ένα ευρωπαϊκό φαινόμενο με ρίζες στην Ανατολική Ευρωπαϊκή παράδοση. Στην εποχή μας οι περισσότεροι άνθρωποι έχουν δει τουλάχιστον μια ταινία με κάποιον βρυκόλακα, κάνοντάς τον μια από τις πιο αγαπημένες θεματολογίες τόσο σε ταινίες όσο και σε βιβλία. Ανάλογα με τις προτιμήσεις του καθενός υπάρχουν αντίστοιχες απεικονίσεις και ιστορίες που διατηρούν τον μύθο μέχρι και σήμερα. Ένας από τους λόγους που διατηρήθηκε αυτό το φαινόμενο ως τις μέρες μας είναι ο φόβος των ανθρώπων που το διατήρησε και το εξέλιξε. Κάθε εποχή του προσέθεσε τα δικά της χαρακτηριστικά δημιουργώντας ένα πολύπλευρο και περίπλοκο πλάσμα, το οποίο δεν έχει τόσο σημασία αν υπήρξε ποτέ όσο το ότι διατηρήθηκε μέσα στους αιώνες φτάνοντας στις μέρες μας.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Beresford, M. (2008). From Demons to Dracula: The Creation of the Modern Vampire Myth, Ηνωμένο Βασίλειο: Reaktion Books.
• Crawford, H. (2016). The Origins of the Literary Vampire, Ηνωμένο Βασίλειο: Rowman & Littlefield Publishers.
• Goodare, J. (2016). The European Witch-Hunt, Ηνωμένο Βασίλειο: Taylor & Francis.
• Groom, N. (2018). The Vampire: A New History, Ηνωμένες Πολιτείες: Yale University Press.