Της Γεωργιάνας Τσίχλη,
Διανύοντας μια εποχή καθημερινών διεκδικήσεων και προσπαθειών αλλαγής στερεοτυπικών συμπεριφορών, μια περίοδο όπου τα δικαιώματα του πολίτη, του εργαζομένου, της γυναίκας, της ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητας κ.λπ., τείνουν να αποτελούν προτεραιότητα σε σύγκριση με τις προηγούμενες δεκαετίες, αξίζει να αναρωτηθούμε, αν τελικά οι επιλογές και αποφάσεις μας είναι ελεύθερες, και αντικατοπτρίζουν την προσωπικότητά μας. Είναι γεγονός πως στην Ελλάδα του σήμερα, πιο πολύ από ποτέ, ο κόσμος αντιδρά όταν έρχονται στο φως της δημοσιότητας περιστατικά κακοποίησης, σεξουαλικής παρενόχλησης και έμφυλης βίας, αδικήματα σχετικά με το ξέπλυμα μαύρου χρήματος, απάτες και πολιτικά σκάνδαλα κ.ά.
Μελετώντας το παράδειγμα των εκ προθέσεως ανθρωποκτονιών γυναικών από άνδρες (από κάποιους υποστηρίζεται και ο όρος «γυναικοκτονία», χωρίς ωστόσο ακόμη στην Ελλάδα ο όρος αυτός να έχει νομική αναγνώριση), διαπιστώνουμε ότι στη χώρα μας παρατηρείται –χρόνο με τον χρόνο– αύξηση του ποσοστού αυτών, σύμφωνα με έρευνα του Μεσογειακού Ινστιτούτου Ερευνητικής Δημοσιογραφίας (MIIR) στην Αθήνα, που διεξήχθη σε συνεργασία με 18 ειδησεογραφικά πρακτορεία του European Data Journalism Network, να αποτυπώνει την αύξηση των «γυναικοκτονιών» κατά 187,5% από το 2020 έως το 2021, ήτοι από 8 σε 23 περιστατικά αντίστοιχα.
Τα δεδομένα αυτά αντανακλούν την κοινωνική πραγματικότητα του σήμερα, χωρίς ωστόσο να παραβλέπεται και ο σκοτεινός αριθμός εγκληματικών περιστατικών. Στο σημείο αυτό πρέπει να ειπωθεί, πως η υποτίμηση του γυναικείου φύλου και αντιμετώπιση της γυναίκας από τον άνδρα ως «ανοίκειο», δεν αποτελεί «έκπληξη», καθότι πρόκειται για βαθιά ριζωμένη πεποίθηση εδώ και πολλά χρόνια. Έκπληξη, ωστόσο, προκαλεί το γεγονός πως παρότι ζούμε στην εποχή των social media, όπου κάθε τέτοιο περιστατικό έρχεται στη δημοσιότητα με ταχύτητα φωτός και προκαλεί μαζικές αντιδράσεις, ο αριθμός αυτών όχι μόνο δεν μειώνεται, αντίθετα αυξάνεται, καθιστώντας την Ελλάδα μία από τις πρωταθλήτριες χώρες στην Ευρώπη. Μπορούμε λοιπόν να μιλήσουμε για πέρασμα σε μία άλλη εποχή; Την εποχή της ισότητας των φύλων, της μη καταπάτησης ανθρωπίνων δικαιωμάτων αδιακρίτως, και την εποχή της προόδου;
Και αν όχι, πώς η κάθε είδους ανισότητα και περιθωριοποίηση, επηρεάζει την κοινωνική μας πραγματικότητα;
Δεδομένου ότι το στίγμα άπτεται, άλλοτε σε προϋπάρχοντα χαρακτηριστικά του ατόμου, και άλλοτε σε συμπεριφορές που αυτό επέδειξε τις οποίες η κοινωνία κατακρίνει, γίνεται αντιληπτό πως η εκάστοτε περιθωριοποίηση μιας ομάδας ανθρώπων δύναται να είναι το εφαλτήριο γεγονός για τη δημιουργία ενός φαύλου κύκλου, όπου το «στιγματισμένο» για οποιοδήποτε λόγο άτομο, συμπεριφέρεται με συγκεκριμένο τρόπο για να αποφύγει συμπεριφορές που θα «επιβεβαιώσουν» το στίγμα του. Σε αυτό συνηγορεί και το λεγόμενο “Stereotype threat” ή αλλιώς «η απειλή του στερεοτύπου», το οποίο μελετά η Κοινωνική Ψυχολογία (Κahn, 2002). Το παραπάνω, εξηγεί πως κάποιο άτομο με διαφορετικά από την πλειοψηφία χαρακτηριστικά (ανήκον στην έξω-ομάδα) δεν αποφασίζει ελεύθερα για τη ζωή του, όντας μαριονέτα και προσπαθώντας διαρκώς να μη χειροτερεύσει περεταίρω την κοινωνική του θέση.
Μία ενδιαφέρουσα διάκριση του στίγματος (Crocker, 1998) είναι αυτή σε: α) Ορατό (π.χ. Παχύσαρκο άτομο) / Mη ορατό (π.χ. άτομο πάσχον από HIV), ανάλογα με το κατά πόσο το στίγμα βασίζεται σε χαρακτηριστικό της εξωτερικής όψης ή όχι – με συχνή τη μεταπήδηση από τη μία κατηγορία στην άλλη, κατόπιν δημοσίευσης ή εν γένει εξωτερίκευσης από το συγκεκριμένο άτομο των μη ορατών χαρακτηριστικών του, και β) Ελεγχόμενο / Mη ελεγχόμενο, ανάλογα με το κατά πόσο το άτομο είναι «υπεύθυνο» για τον έλεγχο του στίγματος, πράγμα που δεν είναι πάντοτε ευδιάκριτο.
Τόσο το υπάρχον στίγμα, όσο και ο φόβος απόκτησης αυτού, δεν είναι μια απλή υπόθεση. Συνυπάρχει με το φόβο αποδόμησης της ταυτότητας, την προσπάθεια μετριασμού της διαφορετικότητας, την απουσία αυτοπεποίθησης, ενώ συχνά, είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με την εμφάνιση κατάθλιψης. Ζούμε βέβαια και την εποχή της «εικόνας» και του «τέλειου» σε όλα τα επίπεδα προτύπου, γεγονός που έρχεται να δυσχεράνει ακόμα περισσότερο τον αγώνα κατά του στιγματισμού.
Όταν αναφερόμαστε στο στίγμα, είθισται να ανατρέχει η σκέψη μας σε συγκεκριμένου είδους διακρίσεις, με πιο συχνές τις εθνικές και φυλετικές. Η αλήθεια είναι, όμως, πως ο στιγματισμός έμμεσα κυριαρχεί σε κάθε ανθρώπινη επαφή μας. Αν αναρωτηθούμε πόσο δεσμευόμαστε να είμαστε όπως μας επιτάσσει το κοινωνικό σύνολο, διαμορφώνοντας μια «εικόνα» που κάθε άλλο παρά αληθινή είναι, γρήγορα θα συνειδητοποιήσουμε ότι όλοι, λίγο ή πολύ, κάνουμε υπερβάσεις και γινόμαστε συγκαταβατικοί για να αποφύγουμε να αλλάξουμε μια στερεοτυπική κατάσταση που θα μας θέσει στο επίκεντρο.
Για παράδειγμα, όσο η πλειοψηφία συναινεί ότι ζούμε σε μια ελεύθερη κοινωνία, όπου ο καθένας εκφράζεται όπως θέλει και δεν περιβάλλεται από ταμπού, άλλο τόσο θα συσχετίσει τις επαγγελματικές ικανότητες μιας γυναίκας με την εικόνα της, το ντύσιμό της, τον τρόπο ψυχαγωγίας της, τη διατήρηση ενός low profile και τον τρόπο συναναστροφής της με τον περίγυρο εκτός εργασίας. Μία γυναίκα που πρέπει συνεχώς να αποδεικνύει ότι είναι ικανή, παλεύει συνεχώς να απομακρύνει το στίγμα που της έχει ήδη αποδοθεί και αναπαράγεται από γενιά σε γενιά. Μα κι αν αντιδράσει, ποιο θα είναι το αποτέλεσμα;
Ένα άλλο ενδιαφέρον παράδειγμα στιγματισμού, με σημαντικά αρνητικά αποτελέσματα, εντοπίζεται στον χώρο της εξάρτησης από την πλευρά της οικογένειας. Η συχνή αφενός μη αποδοχή από τους γονείς της παθογένειας που υπάρχει στην οικογένεια και οδήγησε το παιδί στην εξαρτητική συμπεριφορά, και αφετέρου η άρνηση από μεριάς τους συμμετοχής και των ιδίων σε συμβουλευτικά προγράμματα για την καλύτερη διαχείριση του θέματος, αποτελούν χαρακτηριστικό παράδειγμα του φόβου τους να παραδεχθούν την τυχόν ευθύνη τους, να «τσαλακώσουν» την εξωτερικά τέλεια εικόνα τους, και τελικά, να φορτωθούν «το στίγμα» της οικογένειας του «ναρκομανή». Τα αποτελέσματα αυτής της κατάστασης είναι δεδομένα, καθώς ο στιγματισμός των εξαρτημένων ατόμων και οικογενειών τους τελικά τα απομακρύνει από τη θεραπεία, με σημαντικές επιπτώσεις στην υγεία και πρόκληση μακροχρόνιας εξάρτησης, και διογκώνει ένα πρόβλημα που επιδέχεται λύσεως.
Πολλά ακόμη είναι τα περιστατικά στιγματισμού που παραμένουν αναλλοίωτα στον χρόνο, με κλασσικά παραδείγματα τα καταδικασμένα από τα δικαστήρια άτομα για κάποια πράξη που τιμωρείται βάσει νόμου, τα άτομα που πάσχουν από κάποιο είδος ψυχικής διαταραχής, τους αποφυλακισθέντες, τα χωρισμένα ζευγάρια ή τα εξώγαμα τέκνα κ.ά.
Πολλές είναι οι θεωρίες που προσπαθούν να εξηγήσουν τη λειτουργικότητα του στίγματος στη θεωρία, μία εκ των οποίων σχετίζεται με τη «βελτίωση της αυτοεικόνας». Σύμφωνα με αυτή την ιδέα, η αυτοεκτίμηση του ατόμου που ανήκει στην έσω-ομάδα, δηλαδή στην ομάδα με την ευμενέστερη θέση, βελτιώνεται μέσα από την «απαξίωση των μελών της έξω-ομάδας», δηλαδή των ατόμων που βάσει κάποιων χαρακτηριστικών, φέρουν το στίγμα. Μειώνοντας το ξένο/το διαφορετικό, εξιδανικεύονται τα χαρακτηριστικά της ομάδας ακόμη περισσότερο, ειδικά σε καταστάσεις όπου η δυναμική της ομάδας τίθετο υπό απειλή.
Συμπερασματικά, το στίγμα μάλλον περιορισμένα θετικά αποτελέσματα μπορεί να φέρει – συνυφασμένα κυρίως με τον έμμεσο προληπτικό χαρακτήρα που θα μπορούσε να τελέσει σχετικά με παραβάσεις νόμου– ενώ περισσότερο διαιωνίζει τον θυμό, την αντιπαλότητα και τα αισθήματα ανταγωνισμού και μίσους, προκαλώντας στα θύματα το αίσθημα της ντροπής, της ενοχής και της κατωτερότητας, οδηγώντας τους τελικά στην απομόνωση. Άλλωστε, το κοινωνικά αποκλεισμένο-στιγματισμένο άτομο, βρέθηκε στη θέση αυτή χωρίς να το επιθυμεί, ακόμα κι αν έκανε κάποιο τραγικό λάθος, ή κι αν δεν έκανε τίποτα και στιγματίστηκε απλώς για αυτό που είναι. Ας μην κλείνουμε τα μάτια και κρύβουμε το πρόβλημα κάτω από το χαλί, όλοι εν δυνάμει είμαστε –θα βρεθούμε– ή από τύχη δεν βρεθήκαμε σε αυτή τη θέση, και αυτό αποτελεί ένα από τα συμπτώματα της παθογένειας μέσα σε μια κοινωνία, όσο κι αν η ύπαρξη του παρουσιάζεται ως μια κανονικότητα.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- «Πρωταθλήτρια» Ευρώπης η Ελλάδα στην… έξαρση των γυναικοκτονιών, in.gr, διαθέσιμο εδώ
- Stereotype threat, en.wikipedia.org, διαθέσιμο εδώ
- Κοινωνικός στιγματισμός (Παυλόπουλος, 2006), eclass.uoa.gr, διαθέσιμο εδώ
- Στίγμα: Αυτός ο άλλος, psychology.gr, διαθέσιμο εδώ
- Κοινωνικός στιγματισμός : Η μάστιγα της ανθρωπότητας, maxmag.gr, διαθέσιμο εδώ
