Του Αινεία Βαφειαδάκη,
Hustle culture, κήρυκες αυτοβελτίωσης και παραγωγικότητας, αυξανόμενα άρθρα που προτείνουν μια δεύτερη, παράλληλη εργασία (στην Ελλάδα και το εξωτερικό), εργασιακή αβεβαιότητα και πολλά ακόμα συντελούν στο κλίμα της δημιουργίας μιας νέας κοινωνίας «θετικής» εκμετάλλευσης. Κάθε μεταβλητή στη συνάρτηση της μέρας πρέπει να υπάρχει, ώστε να γινόμαστε παραγωγικοί στην εργασία μας. Ακόμα και ο ελεύθερος χρόνος προωθείται σε βαθμό που αυξάνει την παραγωγικότητα. «Δεν αρκεί να δουλεύεις, πρέπει να αγαπάς να δουλεύεις» υποδηλώνουν.
Για τον φιλόσοφο Byung-Chul Han έχουμε μεταβεί από μια κοινωνία-πειθαρχίας σε μια κοινωνία-επιτεύγματος (“from a discipline society to a achievement society”). Η εκμετάλλευση γίνεται πια σε «θετικό» επίπεδο και εκούσια. Εκμεταλλευόμαστε ενεργά τους εαυτούς μας μέσω της προσπάθειας για επιτυχία και της επιχειρηματικότητας. Ουσιαστικά, γινόμαστε οι ίδιοι το απόλυτο προϊόν, υπεύθυνοι για την εκπαίδευση και παρουσίασή του, από το πανεπιστήμιο μέχρι το προφίλ μας στο LinkedIn και το ατομικό “skill-set”, τα οποία μετουσιώνουν την αξία μας στη νεοφιλελεύθερη κοινωνία.
O Han βλέπει μια θετική δύναμη καταπίεσης που έχει αναδυθεί. Διατυπώνει πως, μέσω των απαγορεύσεων και εντολών, ξοδεύεται μεγάλη ποσότητα ενέργειας, πράγμα που καθιστά αναποτελεσματική μια τέτοια εξουσία πειθαρχίας. Μια εξουσία που τα άτομα θα υποτάσσονταν οικειοθελώς στις σχέσεις εξουσίας είναι αυταπόδεικτα πιο αποτελεσματική. Αυτές οι δυναμικές επιδιώκουν να παρακινήσουν και να βελτιστοποιήσουν –και όχι να καταστείλουν ή να καταπιέσουν–, καθώς προωθούνται μέσω μιας ψευδούς εικόνας αυτοπραγμάτωσης και ολοκλήρωσης. Η επιδίωξη δεν είναι πια η συμμόρφωση μέσω της επιβολής, αλλά της εξάρτησης.
Όλα τα παραπάνω οδηγούν στο Burnout Society, μια κουλτούρα του “Yes” και “Like”. Αυτή η επαγγελματική εξουθένωση (όπως ορίζεται το burn-out στα ελληνικά) επιφανειακά μπορεί να παρατηρηθεί ως ένα θετικό φαινόμενο, ένα πλεόνασμα ερεθισμάτων και δραστηριότητας. Το burn-out είναι, κυρίως, πνευματικό και ψυχολογικό, όχι σωματικό όπως παλαιότερα. Η ψυχολογική εξουθένωση αντιμετωπίζεται δυσκολότερα, δουλεύουμε περισσότερο με την αγοραστική μας δύναμη να συρρικνώνεται, ενώ τα όρια και η ισορροπία μεταξύ ζωής και εργασίας έχουν σβήσει. Η ζωή εκτός δουλειάς –σαν να μην έφτανε το συνεχές άγχος– μέσω των smartphone, laptop και άλλων συσκευών μάς γυρίζει πίσω στη δουλειά, αφού μπορούμε να εργαστούμε μέσω αυτών· συνεπώς, είμαστε ακόμα δεμένοι στην εργασία μας. Οι ειδοποιήσεις του email, του LinkedIn, τα meetings και οι κλήσεις εκτός ωραρίου είναι μερικά από τα παραδείγματα. Ακόμα και οι δραστηριότητες ελεύθερου χρόνου μπορούν να συμβάλουν στο burn-out, καθώς πολλές είναι δεμένες με την αξία που παράγουμε, όπως αυτή μεταφράζεται μέσω του οικονομικού συστήματος, δηλαδή του μισθού.
Ο Han περιγράφει: «από παθολογική άποψη, στα αρχικά του στάδια, ο εικοστός πρώτος αιώνας δεν καθορίζεται ούτε από βακτήρια ούτε από ιούς, αλλά από νευρώνες. Νευρολογικές ασθένειες, όπως η κατάθλιψη, η διαταραχή ελλειμματικής προσοχής και υπερκινητικότητας (ADHD), η οριακή διαταραχή της προσωπικότητας (BPD) και το σύνδρομο επαγγελματικής εξουθένωσης, σηματοδοτούν το τοπίο της παθολογίας στις αρχές του εικοστού πρώτου αιώνα. Δεν πρόκειται για λοιμώξεις (“infections”), αλλά για παραβάσεις του ορίου (“infractions”) – δεν προκύπτουν από την αρνητικότητα, από κάτι ανοσολογικά ξένο, αλλά από μια περίσσεια θετικότητας. Ως εκ τούτου, διαφεύγουν όλων των μεθόδων και τεχνικών που επιδιώκουν να καταπολεμήσουν το ξένο».
Η υπερβάλλουσα θετικότητα απορρέει από τη φαινομενική ελευθερία των ατόμων –στις σύγχρονες οικονομίες– να ελέγχουν περισσότερο την εργασία τους σε σύγκριση με το παρελθόν. Ο έλεγχος της εργασίας δεν συνεπάγεται και απαραίτητα μεγαλύτερο βαθμό ελευθερίας, ελευθερίας από την κοινωνία. Το άτομο ακόμη εξαρτάται από την πρόσβαση της κοινωνίας στην εργασία του ή το προϊόν του, τη ζήτηση. Σε αυτό το περιβάλλον, η ψευδαίσθηση μιας ελεύθερης επιλογής στην εργασία δεν σημαίνει πως η εργασία ή τα άτομα είναι μη αλλοτριωμένα· το άτομο δεν είναι ο «κύριος της εργασίας του» (“master of labour” κατά τον Marx). Η θεωρία της αλλοτρίωσης αναλύεται από τον Marx στο Economic and Philosophical Manuscripts of 1844, στο κεφάλαιο για την «Αποξενωμένη Εργασία» (“Estranged Labour”), αν και εντοπίζεται νωρίτερα –πιο διαφορετικά– στον Hengel.
Αντίρροπες δυνάμεις στο παραπάνω φαινόμενο είναι η μικρή παρατηρούμενη αύξηση του συνδικαλισμού στις Η.Π.Α., έπειτα από πολλές δεκαετίες υποχώρησής του, το κύμα παραιτήσεων (“great resignation”), πάλι στις Η.Π.Α., και οι μεγάλες πορείες στην Ευρώπη, κυρίως στη Γαλλία.
Ο Han στο βιβλίο του συνεχίζει αναλύοντας: «Η αντίδραση σε μια ζωή που έχει γίνει άχαρη και ριζικά φευγαλέα εμφανίζεται ως υπεραπασχόληση, υστερική εργασία και παραγωγή. Η επιτάχυνση της σύγχρονης ζωής παίζει, επίσης, ρόλο σε αυτήν την έλλειψη ύπαρξης. Η κοινωνία της εργατικότητας και της επίτευξης δεν είναι μια ελεύθερη κοινωνία· δημιουργεί νέες δεσμεύσεις και περιορισμούς. Τελικά, η ομογενοποίηση της διαλεκτικής κύριου-δούλου σε ένα υποκείμενο δεν αποδίδει και δεν οδηγεί σε μια κοινωνία όπου όλοι είναι ελεύθεροι και ικανοί για ελεύθερο χρόνο. Αντίθετα, οδηγεί σε μια κοινωνία της εργασίας, στην οποία ο ίδιος ο κύριος έχει μετατραπεί σε εργαζόμενο σκλάβο, παρά το αντίστροφο. Σε αυτήν την κοινωνία, ο καθένας κουβαλάει μέσα του ένα στρατόπεδο καταναγκαστικής εργασίας. Αυτό το στρατόπεδο εργασίας ορίζεται από το γεγονός ότι κάποιος είναι ταυτόχρονα κρατούμενος και φύλακας, θύμα και θύτης· το άτομο εκμεταλλεύεται τον εαυτό του. Αυτό σημαίνει ότι η εκμετάλλευση είναι δυνατή ακόμα και χωρίς άμεση ή επιβεβλημένη κυριαρχία».
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Byung-Chul Han, Psychopolitics, Goether Institute, 2017
- Byung-Chul Han, The Burnout Sociery, Standford University Press, 2015, διαθέσιμο εδώ
