Της Ισμύνης Παπαγιαννοπούλου,
Οι άνθρωποι σημαδεύουν το σώμα τους εδώ και χιλιάδες χρόνια. Αυτό είναι αποδεδειγμένο από μουμιοποιημένα διατηρημένα δέρματα, την αρχαία τέχνη και τα αρχαιολογικά ευρήματα τουλάχιστον από τη Νεολιθική Εποχή σε παγκόσμιο επίπεδο, ενώ συγκεκριμένα για την Ευρώπη από την Ανώτερη Παλαιολιθική (50.000 με 12.000 χρόνια πριν από σήμερα). Από τον περίφημο «Άνθρωπο των Πάγων», μια παγωμένη μούμια 5.200 ετών, μέχρι τους σημερινούς Μαορί, αυτή η μόνιμη σχεδίαση για τον κάθε λαό αλλά και κάθε φύλο σήμαινε κάτι διαφορετικό. Άλλοτε χρησίμευαν ως φυλαχτά, σύμβολα εξουσίας και θέσης, άλλοτε ως δηλώσεις αγάπης, θρησκευτικές πεποιθήσεις, περίθαλψη, στολίδια αλλά και ως μορφές τιμωρίας.
Στην αρχαιότητα, το σημάδεμα ονομαζόταν «στίξη» ή «κατάστιξη», και η πράξη «στιγματισμός». Το σημάδεμα του σώματος λεγόταν «δερματοστιξία». Η λέξη, όμως, που χρησιμοποιείται ευρέως είναι «τατουάζ». Η λέξη ”Tattoo” είναι παράφραση της ”Tattawing” των Μαορί (οι ιθαγενείς της Νέας Ζηλανδίας). Στην Πολυνησιακή διάλεκτο η λέξη «Τα» σημαίνει σχέδιο και «Ατουάζ» είναι «αυτός που δίνει πνοή στα πλάσματα της γης». Με άλλα λόγια, Τατουάζ σημαίνει «το σχέδιο που σου δίνει τη προστασία των θεών». Επιπροσθέτως, έχει και τις έννοιες «ανεξίτηλο σημάδι», «σχέδιο στο δέρμα», «μαρκάρω κάτι», «κεντώ πάνω στο δέρμα».
Ασία
Στην αρχαία Κίνα, τα τατουάζ θεωρούνταν μια βάρβαρη πρακτική που σχετίζεται με τους λαούς Yue της νοτιοανατολικής και νότιας Κίνας. Τα τατουάζ αναφέρονταν συχνά στα λογοτεχνικά κείμενα που απεικονίζουν ληστές και λαϊκούς ήρωες. Αν και σχετικά σπάνιο κατά τις περισσότερες περιόδους της κινεζικής ιστορίας, οι σκλάβοι σημαδεύονταν μερικές φορές για να επιδείξουν ιδιοκτησία. Στην υπόλοιπη Ασία, όμως, τα τατουάζ συμβόλιζαν την δύναμη και συνδέονταν άμεσα με την θρησκεία και την πνευματικότητα.
Στην Ιαπωνία, κινέζικα κείμενα πριν από το 300 μ.Χ. περιέγραφαν τις κοινωνικές διαφορές μεταξύ των Ιαπώνων, όπως αυτές υποδεικνύονταν μέσω του τατουάζ και άλλων σωματικών σημαδιών. Γενικά οι πυροσβέστες, οι χειρώνακτες και οι ιερόδουλες είχαν τατουάζ για να γνωστοποιήσουν την κατάστασή τους. Οι εγκληματίες σημειώνονταν με σύμβολα που συνήθως περιελάμβαναν σταυρούς, γραμμές, διπλές γραμμές και κύκλους σε ορισμένα μέρη του σώματος, κυρίως στο πρόσωπο και στα χέρια. Αυτά τα σύμβολα υποδείκνυαν μερικές φορές τα μέρη όπου διαπράχθηκαν τα εγκλήματα. Οι άνθρωποι του Ainu συμμετέχουν, επίσης, στο τατουάζ που ονομάζεται Sinuye. Αυτά συνδέονται με τους Kamuy, θεούς του πολιτισμού των Ainu. Οι γυναίκες λαμβάνουν τατουάζ γύρω από το στόμα τους σε νεαρή ηλικία, ενώ το τατουάζ συνεχίζεται μέχρι να παντρευτούν. Οι άνδρες μπορεί να λάβουν τατουάζ, πιο συχνά στους ώμους ή τα χέρια.
Στην Ταϊβάν, τα τατουάζ στο πρόσωπο του λαού Atayal ονομάζονται ptasan. Χρησιμοποιούνται για να δείξουν ότι ένας ενήλικος άνδρας μπορεί να προστατεύσει την πατρίδα του και ότι μια ενήλικη γυναίκα έχει τα προσόντα να υφαίνει ύφασμα και να κάνει καθαριότητα. Λίγο παραπέρα στις Φιλιππίνες, αρχαία πήλινα ανθρώπινα ειδώλια που βρέθηκαν σε αρχαιολογικούς χώρους στα νησιά Batanes, ηλικίας περίπου 2500 έως 3000 ετών, έχουν απλοποιημένα σχέδια με σφραγισμένο κύκλο, τα οποία πιστεύεται ότι αντιπροσωπεύουν τατουάζ και πιθανώς επωνυμία. Τέλος, στην Ινδία, τα τατουάζ έφεραν την ευλογία των μοναχών. Θεωρούσαν ότι έδιναν δύναμη και κουράγιο, αλλά μόνο στους άνδρες επιτρέπονταν, καθώς οι γυναίκες είχαν περισσότερη δύναμη απ’ τη φύση τους.
Ευρώπη
Τα πρώτα πιθανά στοιχεία για τατουάζ στην Ευρώπη εμφανίζονται στην αρχαία τέχνη από την Ανώτερη Παλαιολιθική περίοδο ως εγχάρακτα σχέδια στα σώματα ανθρωποειδών ειδωλίων. Γερμανικά και Σκανδιναβικά φύλα χρησιμοποιούσαν τα τατουάζ ως ιερά σύμβολα που τους συνέδεαν με τους Θεούς και τον κύκλο της ζωής. Το ειδώλιο Löwenmensch από τον πολιτισμό της Aurignacian χρονολογείται περίπου πριν από 40.000 χρόνια και διαθέτει μια σειρά παράλληλων γραμμών στον αριστερό του ώμο. Η παλαιότερη και πιο διάσημη άμεση απόδειξη του αρχαίου ευρωπαϊκού τατουάζ όμως εμφανίζεται στο σώμα του Ötzi, του «Ανθρώπου των Πάγων», ο οποίος βρέθηκε στην κοιλάδα Ötztal των Άλπεων (φυλάσσεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο του νότιου Τιρόλο κοντά στο Μπολζάνο της Ιταλίας) και χρονολογείται από τα τέλη της 4ης χιλιετίας π.Χ. Μελέτες έχουν αποκαλύψει ότι ο Ötzi είχε 61 τατουάζ με μελάνι άνθρακα που αποτελούνταν από 19 ομάδες απλών κουκκίδων και γραμμές στο κάτω μέρος της σπονδυλικής στήλης, στον αριστερό καρπό, πίσω από το δεξί του γόνατο και στους αστραγάλους του. Έχει υποστηριχθεί ότι αυτά τα τατουάζ ήταν μια μορφή θεραπείας λόγω της τοποθέτησής τους, αν και άλλες εξηγήσεις είναι εύλογες.
Τα ελληνικά γραπτά αρχεία για τατουάζ χρονολογούνται τουλάχιστον από τον 5ο αιώνα π.Χ. Οι αρχαίοι Έλληνες και οι Ρωμαίοι χρησιμοποιούσαν το τατουάζ για να τιμωρούν τους σκλάβους, τους εγκληματίες και τους αιχμαλώτους πολέμου. Επομένως, είναι αρκετά ενδιαφέρον το γεγονός ότι κατά τους Πτολεμαϊκούς χρόνους, όταν μια δυναστεία Μακεδόνων Ελλήνων μοναρχών κυβερνούσε την Αίγυπτο, ο ίδιος ο φαραώ, ο Πτολεμαίος Δ΄ (221-205 π.Χ.), λέγεται ότι είχε τατουάζ με φύλλα κισσού για να συμβολίσει την αφοσίωσή του στον Διόνυσο, τον Έλληνα θεό του κρασιού και προστάτη θεό του βασιλικού οίκου εκείνη την εποχή. Η μόδα υιοθετήθηκε, επίσης, από τους Ρωμαίους στρατιώτες και εξαπλώθηκε σε ολόκληρη τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία μέχρι την εμφάνιση του Χριστιανισμού, όταν τα τατουάζ θεωρήθηκε ότι «παραμορφώνουν αυτό που είναι φτιαγμένο κατ’ εικόνα του Θεού» και έτσι απαγορεύτηκαν από τον αυτοκράτορα Κωνσταντίνο Α΄ το 316 μ.Χ.
Παράλληλα, δεν θα μπορούσε να παραλειφθεί το γεγονός ότι αρχαίες πηγές αναφέρουν τις γυναίκες της Θράκης ως φημισμένες τροφούς (παραμάνες) και, καθώς είναι γνωστό ότι οι Θράκες συνήθιζαν να πουλούν τα παιδιά τους ως δούλους, δεν είναι παράξενο το ότι Θράσσες βρίσκονταν στην Αθήνα κατά την κλασική εποχή. Ιδιαίτερο χαρακτηριστικό των Θρακών ήταν η στίξη του σώματος στην αρχαιότητα, η οποία αποτελούσε για αυτούς γνώρισμα ευγενικής καταγωγής, σε αντίθεση με τους υπόλοιπους Έλληνες που το θεωρούσαν δείγμα βαρβαρότητας ή σκλαβιάς. Για τις γυναίκες, ωστόσο, της Θράκης, ήταν, σύμφωνα με τον Πλούταρχο, η τιμωρία που τους επέβαλαν οι άνδρες τους για τον φόνο του Ορφέα. Μια άλλη παραλλαγή για τη χρήση του τατουάζ από τις Θράσσες αναφέρει ότι τους επιβλήθηκε ως τιμωρία από τις γυναίκες της Σκυθίας, όταν οι Σκύθες νίκησαν σε πόλεμο τους Θράκες.
Αφρική
Παρά την έλλειψη άμεσων κειμενικών αναφορών, ανθρώπινα λείψανα με τατουάζ και εικονογραφικά στοιχεία δείχνουν ότι οι αρχαίοι Αιγύπτιοι ασκούσαν τατουάζ τουλάχιστον από το 2000 π.Χ. Το αρχαίο αιγυπτιακό τατουάζ φαίνεται να ασκείτο αποκλειστικά σε γυναίκες, με εξαίρεση μια προδυναστική ανδρική μούμια που έχει βρεθεί ως τώρα. Δύο καλοδιατηρημένες αιγυπτιακές μούμιες από το 4160 π.Χ., μια ιέρεια και μια χορεύτρια του ναού για τη θεά του έρωτα και της γονιμότητας Αθώρ, φέρουν σχέδια τατουάζ με τυχαίες κουκκίδες και παύλα στο κάτω μέρος της κοιλιάς, στους μηρούς, στα χέρια και στο στήθος. Οι αρχαίοι Αιγύπτιοι παρίσταναν επιπλέον τους άνδρες ηγέτες των Λιβυκών γειτόνων γύρω στο 1300-1100 π.Χ. με σαφή, μάλλον, γεωμετρικά σημάδια τατουάζ στα χέρια και στα πόδια τους και τους απεικόνιζαν σε αιγυπτιακούς τάφους, ναούς και παλάτι.
Οι Νούβιοι στα νότια της Αιγύπτου είναι γνωστό ότι χρησιμοποιούσαν τατουάζ. Παράλληλα, το 1898, ο Daniel Fouquet, γιατρός από το Κάιρο, έγραψε ένα άρθρο σχετικά με τις ιατρικές πρακτικές τατουάζ στην αρχαία Αίγυπτο, στο οποίο περιγράφει τα τατουάζ σε αυτές τις τρεις μούμιες και εικάζει ότι μπορεί να χρησίμευαν σαν φάρμακο ή για θεραπευτικό σκοπό: «Η εξέταση αυτών των ουλών, ορισμένων λευκών, άλλων μπλε, δεν αφήνει καμία αμφιβολία ότι δεν είναι, στην ουσία, στολίδι, αλλά μια καθιερωμένη θεραπεία για μια πάθηση της λεκάνης, πολύ πιθανόν χρόνια πυελική περιτονίτιδα».
Περσία
Τα γραπτά του Ηροδότου υποδηλώνουν ότι οι σκλάβοι και οι αιχμάλωτοι πολέμου είχαν τατουάζ στην Περσία κατά την κλασική εποχή. Αυτή η πρακτική εξαπλώθηκε από την Περσία στην Ελλάδα, και στη συνέχεια στη Ρώμη. Η πιο διάσημη απεικόνιση του τατουάζ στην περσική λογοτεχνία μας πάει πίσω 800 χρόνια, σε μια ιστορία του Rumi (ποιητής 13ου αιώνα), η οποία αφορά έναν άνδρα ο οποίος είναι περήφανος που θέλει ένα τατουάζ λιονταριού, αλλά αλλάζει γνώμη μόλις βιώσει τον πόνο της βελόνας. Στο χαμάμ (τα λουτρά), υπήρχαν οι λεγόμενοι «Νταλάκ», που η δουλειά τους ήταν να βοηθούν τους ανθρώπους να πλυθούν. Αυτό ήταν ένα αξιοσημείωτο επάγγελμα γιατί εκτός από το να βοηθούν τους πελάτες στο πλύσιμο, ήταν παράλληλα μασέρ, οδοντίατροι, κουρείς και καλλιτέχνες τατουάζ.
Αμερική
Οι αυτόχθονες πληθυσμοί της Βόρειας Αμερικής έχουν μακρά ιστορία στο τατουάζ. Το τατουάζ δεν ήταν ένα απλό σημάδι στο δέρμα: ήταν μια διαδικασία που υπογράμμιζε τις πολιτισμικές συνδέσεις με τους υπόλοιπους ιθαγενείς, τρόπους γνώσης και θέασης του κόσμου, καθώς και τις συνδέσεις με την οικογένεια, την κοινωνία και τον τόπο. Η παλαιότερη γνωστή φυσική απόδειξη του τατουάζ στη Βόρεια Αμερική έγινε μέσω της ανακάλυψης μιας παγωμένης, μουμιοποιημένης γυναίκας Inuit στο νησί St. Lawrence (Αλάσκα), η οποία είχε τατουάζ στο δέρμα της. Στο ”A Brief and True Report of the New Found Land of Virginia”, ο Harriot κατέγραψε ότι μερικοί ιθαγενείς είχαν βαμμένο και χρωματισμένο το δέρμα τους.
Στην κεντρική Αμερική, μια ισπανική αποστολή με επικεφαλής τον Gonzalo de Badajoz το 1515, πέρα από τον σημερινό Παναμά, έτρεξε σε ένα χωριό όπου κρατούμενοι από άλλες φυλές είχαν σημαδευτεί με τατουάζ. Οι Ισπανοί βρήκαν, ωστόσο, μερικούς σκλάβους που σημαδεύτηκαν με επώδυνο τρόπο. «Οι ντόπιοι κόβουν γραμμές στα πρόσωπα των σκλάβων, χρησιμοποιώντας μια αιχμηρή αιχμή είτε από χρυσό είτε από ένα αγκάθι. Στη συνέχεια γεμίζουν τις πληγές με ένα είδος σκόνης βρεγμένης με μαύρο ή κόκκινο χυμό, που σχηματίζει μια ανεξίτηλη βαφή και δεν εξαφανίζεται ποτέ. Οι Ισπανοί πήραν αυτούς τους σκλάβους μαζί τους. Φαίνεται ότι αυτός ο χυμός είναι διαβρωτικός και προκαλεί τόσο τρομερό πόνο που οι σκλάβοι δεν μπορούν να φάνε εξαιτίας των ταλαιπωριών τους».
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Tattoos – The Ancient and Mysterious History, smithsonianmag.com, Διαθέσιμο εδώ
- Ancient Tattoos, archaeology.org, Διαθέσιμο εδώ
- History of tattooing, wikipedia.org, Διαθέσιμο εδώ
- Γυναίκες με τατουάζ στην αρχαία ελληνική αγγειογραφία, greekcultureellinikospolitismos.wordpress.com, Διαθέσιμο εδώ
- Τα τατουάζ που ξεχώριζαν τους γενναίους απ’ τους δειλούς. Τους εγκληματίες από τους έντιμους. Η ιστορία των tattoo μέσα από τις χιλιετίες, mixanitouxronou.gr, Διαθέσιμο εδώ
