Μεσογειακή αναιμία: Μία από τις συχνότερες μονογονιδιακές διαταραχές

Της Μιχαηλίας-Ραφαέλλας Καραγιάννη, 

Η μεσογειακή αναιμία, γνωστή και ως θαλασσαιμία, αποτελεί μία κληρονομική ασθένεια, η οποία σχετίζεται με την παραγωγή της αιμοσφαιρίνης, γι’ αυτό και ανήκει στις αιμοσφαιρινοπάθειες. Η αιμοσφαιρίνη αποτελεί την κύρια πρωτεΐνη των ερυθροκυττάρων και έχει ως κύρια λειτουργία τη μεταφορά οξυγόνου. Υπάρχουν, φυσιολογικά, τρία είδη αιμοσφαιρίνης:

• Η HbA, η οποία αποτελείται από δύο α και δύο β πολυπεπτιδικές αλυσίδες, είναι η κύρια αιμοσφαιρίνη κατά την παιδική ηλικία και στα ενήλικα άτομα.
• Η HbF, η οποία αποτελείται από δύο α και δύο γ πολυπεπτιδικές αλυσίδες και αποτελεί τη κύρια εμβρυϊκή αιμοσφαιρίνη, ενώ στους ενήλικες συναντάται σε ποσοστό 0,4%.
• Η HbA₂, η οποία αποτελείται από δύο α και δύο δ πολυπεπτιδικές αλυσίδες, αποτελεί το 1,5%-3% της ολικής αιμοσφαιρίνης.

Γενικά, οι αιμοσφαιρινοπάθειες είναι ασθένειες που οφείλονται σε βλάβες των γονιδίων των σφαιρινών. Έτσι, εξαιτίας της διαταραχής της σύνθεσης της αιμοσφαιρίνης, η διάρκεια ζωής των ερυθρών αιμοσφαιρίων μειώνεται. Η κλινική εικόνα των αιμοσφαιρινοπαθειών ποικίλει από ασυμπτωματικές μορφές μέχρι βαρύτερες ή ακόμη και θανατηφόρες περιπτώσεις. Οι αιμοσφαιρινοπάθειες διακρίνονται γενικά σε δύο μεγάλες ομάδες:

• Σε αυτή που υπάρχει πλήρης ή μερική αδυναμία σύνθεσης ενός συγκεκριμένου τύπου αλυσίδας της σφαιρίνης.
• Σε αυτή που οι βλάβες στα γονίδια μεταβάλλουν την δομή των πολυπεπτιδικών αλυσίδων με αποτέλεσμα να αλλάζουν και τη λειτουργία τους.

Οι ποσοτικές διαταραχές της σύνθεσης των πεπτιδικών αλυσίδων της αιμοσφαιρίνης ονομάζονται «Θαλασσαιμίες». Παρόλο που ο άνθρωπος ανήκει στους διπλοειδείς οργανισμούς, δηλαδή έχει κατά κανόνα δύο γονίδια για το κάθε χαρακτηριστικό, υπάρχουν τέσσερα α γονίδια (δύο σε κάθε χρωμόσωμα 16) και τέσσερα β γονίδια (δύο σε κάθε χρωμόσωμα 11), που κωδικοποιούν τις α και τις β αλυσίδες αντίστοιχα. Επομένως, αναλόγως σε πιο γονίδιο έχει γίνει η μετάλλαξη, η Μεσογειακή Αναιμία διακρίνεται σε δύο τύπους: την α Μεσογειακή Αναιμία και τη β Μεσογειακή Αναιμία. Στην Ελλάδα 7%-8% του πληθυσμού είναι φορείς της α Μεσογειακής Αναιμίας, ενώ είναι συχνή στη Νοτιοανατολική Ασία. Η β Μεσογειακή Αναιμία είναι συχνή στην περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου (Ελλάδα και Βαλκάνια, Νότια Ιταλία, Κύπρος) και της Εγγύς Ανατολής.

Στην α Μεσογειακή Αναιμία απαλείφονται τα α γονίδια. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα τη μειωμένη ή καθόλου παραγωγή των α αλυσίδων σφαιρίνης, αντίστοιχα. Αφού, φυσιολογικά, σε κάθε άτομο υπάρχουν τέσσερα α γονίδια, υπάρχουν ποικίλοι συνδυασμοί περιπτώσεων της α Μεσογειακής Αναιμίας. Μία περίπτωση, είναι να υπάρχει απώλεια ενός α γονιδίου. Η κατάσταση αυτή ονομάζεται σιωπηλή ή ήπια ετερόζυγη α Μεσογειακή Αναιμία. Δεν είναι κλινικά ορατή, διότι το έλλειμα είναι σχετικά μικρό και υπερκαλύπτεται από τα άλλα α γονίδια. Μία άλλη περίπτωση είναι να έχει γίνει απαλοιφή δύο α γονιδίων, είτε στο ίδιο χρωμόσωμα είτε ένα σε κάθε χρωμόσωμα. Ο τύπος αυτός αποτελεί την τυπική ετερόζυγη α Μεσογειακή Αναιμία. Τα άτομα που πάσχουν δεν εμφανίζουν συμπτώματα και συχνά δεν έχουν αναιμία. Υπάρχει περίπτωση να έχουν ελαφρά υπόχρωμη αναιμία, ωστόσο οι ερυθροκυτταρικοί δείκτες είναι χαμηλοί.

Επιπρόσθετα, ακόμη μία περίπτωση είναι η έλλειψη τριών α γονιδίων, η οποία ονομάζεται αιμοσφαιρινοπάθεια Η. Η αιμοσφαιρίνη Η αποτελείται από τέσσερις β αλυσίδες, λόγω της περίσσειας αυτών. Οι β αλυσίδες παράγονται κανονικά, αλλά δεν επαρκούν οι α αλυσίδες για να συνδεθούν με αυτές. Η αιμοσφαιρίνη Η δεν έχει λειτουργική χρησιμότητα και γι’ αυτό οι ασθενείς στηρίζονται στη χαμηλή ποσότητα της HbA για τη μεταφορά οξυγόνου. Η κλινική εικόνα περιλαμβάνει ήπια έως βαριά αναιμία, ίκτερο και σπληνομεγαλία. Η θεραπεία βασίζεται σε συμπληρώματα φυλλικού οξέος, μετάγγιση αίματος, αν κριθεί αναγκαία, και αποφυγή χορήγησης σιδήρου. Η περίπτωση στην οποία παρατηρείται απώλεια και των τεσσάρων γονιδίων δεν είναι συμβατή με τη ζωή, με το βρέφος να είναι θνησιγενές (εμβρυϊκός ύδρωψ).

Ο άλλος τύπος Μεσογειακής Αναιμίας, η β Μεσογειακή Αναιμία, έχει ως χαρακτηριστικό τη μειωμένη σύνθεση των β αλυσίδων, εξαιτίας κάποιας βλάβης σε ένα ή περισσότερα β γονίδια. Η βλάβη αυτή μπορεί να είναι κάποια μετάλλαξη ή ακόμη και απαλειφή ολόκληρου του γονιδίου. Οι  μεταλλάξεις στο β γονίδιο ενδέχεται να μειώσουν ή να αναστείλουν τη λειτουργία του. Ως σήμερα έχουν αναγνωριστεί περισσότερες από 150 μεταλλάξεις σε αυτό το γονίδιο. Η β Μεσογειακή Αναιμία διακρίνεται σε ελάσσων και μείζων Μεσογειακή Αναιμία.

Η Ελάσσων Μεσογειακή Αναιμία είναι η ετερόζυγη μορφή. Η παθογένειά της εξαρτάται από το ποσό των β αλυσίδων που είναι διαθέσιμες να ενωθούν με τις κανονικά συντιθέμενες α αλυσίδες, έτσι ώστε να σχηματίσουν την HbA, με την περίσσεια α αλυσίδων να απομακρύνεται. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα το ποσό της HbA να είναι μειωμένο και τα ερυθροκύτταρα να είναι σχετικά υπόχρωμα και μικρά. Έτσι, οι ετεροζυγώτες εμφανίζουν ήπια αναιμία και μικρή ή καθόλου κλινική νόσο.

Η Μείζων Μεσογειακή Αναιμία ή νόσος του Cooley είναι η ομόζυγη ή διπλή ετερόζυγη μορφή. Σε αυτή την περίπτωση, σχηματίζεται ελάχιστη ή μηδενική HbA, αναλόγως τον βαθμό βαρύτητας της νόσου. Η περίσσεια α αλυσίδων είναι τεράστια, δεν μπορεί να απομακρυνθεί, με αποτέλεσμα να είναι τοξική. Η δημιουργία ερυθροκυττάρων είναι μη αποδοτική, αφού ο μυελός των οστών υπερλειτουργεί αναποτελεσματικά, λόγω της καταστροφής στο σπλήνα ή στην κυκλοφορία.

Σε αυτή την περίπτωση, ο οργανισμός συνθέτει γ αλυσίδες αποσκοπώντας στην αντιστάθμιση του ελλείμματος των β αλυσίδων. Έτσι, στους ασθενείς παρατηρείται μειωμένο ή καθόλου ποσό της HbA και αυξημένο ποσό της HbF. Η κλινική εικόνα περιλαμβάνει έντονη υπόχρωμη αναιμία, ηπατομεγαλία ή σπληνομεγαλία, οστικές παραμορφώσεις λόγω της μη αποδοτικής ερυθροποίησης, όπως οι εξωμυελικές μάζες. Η θεραπεία περιλαμβάνει συχνές μεταγγίσεις συμπυκνωμένων ερυθροκυττάρων με συστηματική αποσιδήρωση, διότι υπάρχει ο κίνδυνος υπερφόρτωσης του οργανισμού με σίδηρο, χορήγηση φυλλικού οξέος και σπληνεκτομή στην περίπτωση της σπληνομεγαλίας.

Συμπερασματικά, η Μεσογειακή Αναιμία είναι μία αιμοσφαιρινοπάθεια που σχετίζεται με την ποσοτική διαταραχή της σύνθεσης των πεπτιδικών αλυσίδων της αιμοσφαιρίνης. Διακρίνεται σε α και β Μεσογειακή Αναιμία. Η α Μεσογειακή Αναιμία είναι, σαφώς, πιο σοβαρή νόσος από τη β Μεσογειακή Αναιμία, αφού στην πρώτη επηρεάζονται όλων των ειδών οι αιμοσφαιρίνες, ενώ στην δεύτερη μόνο η HbA, μιας και οι πολυπεπτιδικές αλυσίδες α συνιστούν μέρος όλων των αιμοσφαιρινών του ανθρώπου.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ 

• Brian R. Walker, Nicki R. Colledge, Stuart H. Ralston, Ian D. Penman, Davidson Γενικές Αρχές και Κλινική Πράξη της Ιατρικής Παθολογίας, CHURCHILL LIVINGSTONE ELSEVIER, 2014
• Αθανάσιος Τζιούφας, Παναγιώτης Βλαχογιαννόπουλος, Αρχές Παθοφυσιολογίας, Π. Χ. ΠΑΣΧΑΛΙΔΗΣ και BROKEN HiLL PUBLISHERS, 2018
• Anemia epidemiology, pathophysiology, and etiology in low- and middle-income countries, PubMed. Διαθέσιμο εδώ
• Human Haemoglobins, PubMed. Διαθέσιμο εδώ