Της Μαρίας Κλειδή,
Η σημασία της και τα προβλήματα που προκύπτουν κατά τον 21ο αιώνα
Η φιλία είναι μία έννοια σύνθετη που σε κάθε άνθρωπο μπορεί να βρίσκει διαφορετικές συνθήκες και συναισθήματα για να εκφραστεί. Η έννοια της φιλίας συνδέει του ανθρώπους για χιλιετίες και έχει διαφορετικές εκφάνσεις, που προσδιορίζονται με γνώμονα τις αξίες και την ηθική του κάθε ανθρώπου. Μία προσέγγιση είναι ότι όταν κάποιος άνθρωπος θεωρεί έναν άλλο άνθρωπο φίλο του, έχει κατά κύριο λόγο θετικά συναισθήματα και προθέσεις απέναντί του. Βέβαια, μέσα σε μία φιλία μπορούν να υπάρξουν εντάσεις, αντιπαραθέσεις, καυγάδες και να δημιουργηθούν αρνητικά συναισθήματα, όμως αυτό που ξεχωρίζει μία ουσιαστική φιλία είναι η προσπάθεια τα παραπάνω να ξεπεραστούν και να επέλθει μία αρμονική και αμοιβαίας προσφοράς και αγάπης σχέση.
Σήμερα, η λέξη «φίλος» λέγεται συχνά, χωρίς να γίνεται αντιληπτό από αυτόν που την εκφράζει το τί περιλαμβάνει μία έννοια τόσο μεγάλη και δυνατή. Ειδικότερα, σε μικρότερες ηλικίες, σε εφήβους, φιλίες διαμορφώνονται με γνώμονα την καλοπέραση, είναι εφήμερες και στοχεύουν σε μία κοινή δράση ή μία αλληλεπίδραση που έχει να προσφέρει κάποια απόλαυση. Είναι σπάνιες οι φιλίες σε τέτοιες ηλικίες που διαπνέονται από ειλικρινή και ανιδιοτελή αισθήματα, ενδιαφέρον για τον φίλο, εκτίμηση και η κατανόηση της ουσίας της σχέσης, η οποία φτάνει και ξεπερνά πολύ συχνά την αδελφική. Συχνά, μάλιστα, ακόμη και τα κοινά ενδιαφέροντα δεν είναι απαραίτητη προϋπόθεση προσέγγισης ανθρώπων για «φιλία», καθώς είναι συχνό το φαινόμενο να επιδιώκει κανείς τη διαμόρφωσή της μόνο και μόνο για να αποφύγει τη μοναξιά του. Η παραπάνω περίσταση, βέβαια, ίσως προσδιορίζεται καλύτερα με τη λέξη «παρέα» παρά τη λέξη «φιλία», διότι παρέα μπορεί κανείς να κάνει με ανθρώπους, χωρίς να έχει αναπτύξει συναισθηματικούς δεσμούς μαζί του. Η φιλική σχέση, ή μάλλον η πραγματική φιλική σχέση στην ουσία της, προϋποθέτει την ύπαρξη δεσμών, συναισθηματικών και ηθικών.
Η τάση αυτή της προσέγγισης ανθρώπων που στοχεύει στην επιφανειακή κάλυψη αναγκών είναι, βέβαια, συχνότερη στις ερωτικές σχέσεις. Στη ζωή μου έχω έρθει, προς μεγάλη μου έκπληξη, σε αλληλεπίδραση με ανθρώπους οι οποίοι δεν έχουν φίλους, αλλά είναι προσκολλημένοι σε μία σχέση, την οποία, επίσης, εκτιμούν ελάχιστα, μόνο και μόνο για να γλυκάνουν την εσωτερική τους μοναξιά και να αποφύγουν την πιο ουσιαστική επαφή με τον εαυτό τους, καθώς και τους πραγματικούς λόγους για τους οποίους δυσκολεύονται να διαμορφώσουν φιλίες και ουσιαστικές αλληλεπιδράσεις με ανθρώπους.
Σαφέστατα, οι άνθρωποι δεν είναι φτιαγμένοι για να ζουν μόνοι τους και αποκομμένοι από τα ευρύτερα κοινωνικά σύνολα, πράγμα που μας έχει γνωστοποιήσει και ο Σταγειρίτης Φιλόσοφος ήδη από τον 4ο π.Χ. αιώνα. Στα Πολιτικά του ο Αριστοτέλης κάνει ξεκάθαρο ότι ο άνθρωπος είναι «φύση πολιτικό ζώο» και ονοματίζει τον απομονωμένο άνθρωπο είτε ως θηρίο είτε ως θεό. Άλλωστε, ένας παράγοντας ο οποίος μας διαμορφώνει σαν ανθρώπους, ενώ, παράλληλα, μας βοηθά στην καλύτερη κατανόηση και την έκφραση του εαυτού μας είναι ακριβώς η αλληλεπίδρασή μας με άλλους ανθρώπους. Η τελευταία συντελεί και καθορίζει σε μεγάλο βαθμό την προσωπική, αλλά και τη συλλογική μας ταυτότητα, καθώς για να επέλθει κάποιας μορφής ταύτιση χρειάζεται και κάποιας μορφής αλληλεπίδραση.
Το τρομερό, βέβαια, με τους καιρούς που διανύουμε είναι ότι άνθρωποι, κυρίως μικρότερης ηλικίας, ταυτίζονται και υιοθετούν πρότυπα και τρόπους συμπεριφοράς ανθρώπων, με τους οποίους δεν έχουν έρθει απαραίτητα σε διαπροσωπική επαφή, μπορεί, μάλιστα, να βρίσκονται στο άλλο μισό της υφηλίου και να προβάλλουν μία περσόνα, η οποία να είναι προδιαγεγραμμένη να λειτουργεί με ένα συγκεκριμένο τρόπο που αποφέρει κέρδος στους δημιουργούς της. Τα πρότυπα αυτά, τα οποία επηρεάζουν βαθύτατα τα παιδιά νεαρής ηλικίας και τα ωθούν σε πρακτικές μίμησης αυτών των προτύπων, τείνουν να αλλοιώνουν την έννοια της φιλίας. Οι ουσιαστικές ή ακόμa και η εφήμερες φιλικές σχέσεις που βοηθούν τους ανθρώπους να αναπτυχθούν και να ανακαλύψουν νέες πτυχές της προσωπικότητας και του χαρακτήρα τους, να βιώσουν βαθιά συναισθήματα και να τα μοιραστούν με άλλους ανθρώπους, σε μία αλυσίδα ανταλλαγής βιωμάτων και συναισθημάτων, έχει σε πολλές περιπτώσεις αντικατασταθεί με την ατομική άποψη που διαμορφώνεται με μη πραγματικά εικονικά πρότυπα και εντυπώσεις της στιγμής.
Αυτά στιγματίζουν τους νεαρούς ανθρώπους με ένα “American Dream”, που δεν πρόκειται να πραγματοποιηθεί ή ακόμη\a και στην απειροελάχιστη περίπτωση που πραγματοποιηθεί, αφήνει τους ανθρώπους καινούς και μίζερους, καθώς η πραγματική ομορφιά και ευζωία πηγάζει από μέσα μας, αποκαλύπτοντας τη φυσική ανάγκη του ανθρώπου να μοιράζεται συναισθήματα και στιγμές.
Είναι ίσως ευκολότερο, διανύοντας τον 21ο αιώνα και παρατηρώντας, τόσο ψυχικά και ψυχοσωματικά νοσήματα να πληθαίνουν, όσο και ανθρώπους χαμένους και κλεισμένους, είτε στους τέσσερις τοίχους του σπιτιού τους, είτε του μυαλού τους, να αντιληφθούμε την ουσιαστική απομόνωση που βιώνουμε στους καιρούς μας, καθώς και τις θηριώδεις διαστάσεις κενότητας και απομάκρυνσης που βιώνουμε απομακρυνόμενοι από την ουσιαστική αλληλεπίδραση με άλλους ανθρώπους και, κατ’ επέκταση, από τον ίδιο μας τον εαυτό.
Στα αποτελέσματα αυτά, η εικονική αλληλεπίδραση που επιτυγχάνεται μέσω της τεχνολογίας διαδραματίζει καίριο ρόλο. Η τελευταία μας διευκολύνει ως προς τη σύνδεση και τη συζήτηση με μία τεράστια γκάμα ανθρώπων, όμως μας στερεί τη δυνατότητα να γνωρίσουμε ολοκληρωτικά έναν άνθρωπο, ενώ, παράλληλα, μας εθίζει στη βολική, αλλά στείρα επικοινωνιακή πρακτική, που εύκολα μας απομακρύνει και από την κατανόηση και την αναγνώριση των πραγματικών μας συναισθηματικών αναγκών, επιδιώξεων και στόχων για τη ζωή.
Οι φίλοι είναι η καθημερινή μας ψυχοθεραπεία, έχουν την ικανότητα να γίνονται ο καθρέφτης μας και εμείς ο δικός τους και με τον τρόπο αυτό να ερχόμαστε όλο και πιο κοντά στην ουσία που κοιμάται μέσα μας και περιμένει ένα ερέθισμα για να ενεργοποιηθεί. Δυστυχώς, η συνετή χρήση του διαδικτύου ως εργαλείο είναι σπάνια, ακόμη και στις μέρες μας, όπου ο παγκόσμιος ιστός έχει αποκτήσει τέτοια υπόσταση, ανεξάρτητη θα λέγαμε, ώστε οι δημιουργοί και οι διαχειριστές του να βρίσκονται ανίκανοι να αποτρέψουν εγκλήματα που συμβαίνουν, στα οποία το διαδίκτυο να διαδραματίζει πρωταγωνιστικό ρόλο. Όλο αυτό το γαϊτανάκι των διευκολύνσεων και των εικονικών αναγκών, εκτός του ότι μας επηρεάζει αρνητικά από παιδιά, πριν ακόμη διαμορφώσουμε τα απαραίτητα φίλτρα για την καλύτερη κατανόηση των λειτουργιών του συστήματος μέσα στο οποίο ζούμε, μας απομακρύνει από τη φυσική δυσκολία του να γνωρίσεις έναν πραγματικό άνθρωπο, τα όμορφα και τα άσχημα, αλλά και τη διαδικασία να τα ξεπεράσεις, συμβάλλοντας ταυτόχρονα στη σύνθεση μίας προσωπικότητας και ενός χαρακτήρα που διέπεται από ειλικρίνεια και αγάπη. Άλλωστε, ό,τι υπάρχει μέσα μας, αργά ή γρήγορα θα βγει προς τα έξω, όσο κυνηγάμε το εφήμερο μας ακολουθεί το κενό, ενώ όσο ερχόμαστε κοντά στην ουσία μας πλησιάζει η πληρότητα.
Πολλοί άνθρωποι στη θέαση των δύσκολων φεύγουν, στη θέαση της επιτυχίας του άλλου φθονούν. Λίγες είναι οι φιλίες που διαπνέονται από αληθινά αισθήματα αγάπης και ενδιαφέροντος. Η ιδιοτέλεια σε μία σχέση, φιλική ή μη, θέλει να λαμβάνει, έτσι όταν σταματά να λαμβάνει, συνήθως παύει και η σχέση.
Στην αρχαιότητα, μεγάλο μέρος της φιλοσοφίας είχε αφιερωθεί στη Φιλία. Ο Αριστοτέλης είχε διακρίνει τρεις τύπους φιλίας. Η πρώτη είναι η Φιλία Ωφελιμότητας, σχέση η οποία παρατηρείται σε μεγαλύτερους ανθρώπους και βασίζεται στην αποκόμιση κάποιου οφέλους, οπότε όταν αυτό σταματήσει να συμβαίνει, η σχέση διαλύεται. Τα οφέλη μπορεί να είναι υλικά, αλλά μπορεί να είναι και συναισθηματικά, να τρέφεται, δηλαδή, το εσωτερικό Εγώ των μετεχόντων στη σχέση. Ο δεύτερος τύπος είναι η Φιλία Απόλαυσης, είδος το οποίο παρατηρείται κυρίως σε νεότερους ανθρώπους ή και μεγαλύτερους με κοινά ενδιαφέροντα. Το είδος αυτό σχέσης, επίσης, σταματά όταν τα ενδιαφέροντα των ανθρώπων αλλάξουν και δεν υπάρχουν κοινά να μοιραστούν πλέον. Το τρίτο είδος είναι κατά τον Αριστοτέλη η αληθινή φιλία, η Φιλία της Αρετής και του Αγαθού. Αυτή βασίζεται στην αμοιβαία εκτίμηση και αγάπη, καθώς και στις αρετές και τις αξίες που μοιράζονται οι άνθρωποι μεταξύ τους. Έχει να κάνει με την ομορφιά των ίδιων των ανθρώπων και σφυρηλατείται και από τις δύο πλευρές με γνώμονα την εμπιστοσύνη και την καλοσύνη που τοποθετείται μπροστά, δίνοντας χρόνο και χώρο στη φιλία για να αναπτυχθεί.
Οι φιλίες που δημιουργούμε σε αυτή τη βάση είναι διαχρονικές, διότι αμέσως επιλέγουμε να ξεπερνάμε μαζί δυσκολίες, να χαιρόμαστε με τις επιτυχίες του φίλου μας και να συμπορευόμαστε στη ζωή. Η ανάλαφρη αίσθηση του να είσαι ο εαυτός σου είναι ένα δώρο που οι πραγματικοί φίλοι προσφέρουν απλόχερα. Άλλωστε, και ο Σωκράτης όταν ρωτήθηκε ποιο είναι το απόκτημα που συμφέρει περισσότερο, εκείνος απάντησε «ο σταθερός φίλος». Η πραγματική φιλία είναι ίσως η πιο ουσιαστική έκφραση ανιδιοτελούς αγάπης που διαπνέει τις ανθρώπινες σχέσεις.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ, ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ, greek-language.gr, διαθέσιμο εδώ
- Φιλία, gnomikologikon.gr, διαθέσιμο εδώ
- Η φιλία κατά τον Αριστοτέλη: Τρία τα είδη της, μόνο το ένα αξίζει πραγματικά, kathimerini.gr, διαθέσιμο εδώ
