Του Θανάση Κυρίτση,
Με τον όρο «στρες» αναφερόμαστε στη μορφή των συναισθηματικών καταστάσεων και των σωματικών αντιδράσεων, που εμφανίζονται ως απάντηση σε απαιτήσεις, που προέρχονται από το εσωτερικό ή το εξωτερικό του οργανισμού. Οι απαιτήσεις αυτές, με τις οποίες ερχόμαστε αντιμέτωποι κατά τη διάρκεια της ζωής μας, ονομάζονται στρεσογόνοι παράγοντες και ουσιαστικά προκαλούν εγρήγορση του ατόμου σε σωματικό και ψυχικό επίπεδο. Οι στρεσογόνοι παράγοντες μπορεί να είναι είτε θετικοί είτε αρνητικοί, ανάλογα με τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβάνεται το άτομο μία κατάσταση. Παραδείγματος χάριν, μπορεί να βιώσουμε στρες μετά από ένα χαρμόσυνο συμβάν, όπως την είδηση ενός γάμου, αλλά και μετά από ένα θάνατο και το συνοδευόμενο πένθος. Και στις δύο περιπτώσεις το στρες μας βοηθάει να επιβιώσουμε. Το στρες είναι ένας έμφυτος εξελικτικός μηχανισμός, που συναντάται σε όλο το ζωικό βασίλειο.
Γενικά, η αντίδραση του σώματος σε μία στρεσογόνο κατάσταση είναι θετική και προσαρμοστική. Περιλαμβάνει την ενεργοποίηση του συμπαθητικού κλάδου του αυτόνομου νευρικού συστήματος, που σε μεγάλο βαθμό ελέγχεται από τον υποθάλαμο. Ενεργοποιείται, ακόμα, ο άξονας υποθαλάμου-υπόφυσης-επινεφριδίων προς αντιμετώπιση του στρες. Συνοπτικά, ο υποθάλαμος ενεργοποιεί την υπόφυση, η οποία απελευθερώνει ορμόνες, που διεγείρουν τα επινεφρίδια, τα οποία με τη σειρά τους αποδεσμεύουν τις ορμόνες επινεφρίνη, νορεπινεφρίνη και κορτιζόλη προς τα όργανα-στόχους, τα οποία παράγουν διάφορες αντιδράσεις. Οι αντιδράσεις αυτές μπορεί να είναι, μεταξύ άλλων, αύξηση των καρδιακών παλμών, της ροής του αίματος και του ρυθμού αναπνοής, εφίδρωση και μυϊκή ένταση. Αυτή η διαδικασία συμβαίνει επειδή το σώμα μας χρειάζεται μεγάλες ποσότητες ενέργειας για να προσαρμοστεί και να ανταποκριθεί σε ερεθίσματα, που αντιλαμβάνεται ως απειλητικά.
Χαρακτηριστικό είναι το γεγονός ότι ο έμφυτος μηχανισμός του στρες ενεργοποιείται αυθόρμητα στον οργανισμό μας. Αυτό οφείλεται στο ότι ελέγχεται από το αυτόνομο νευρικό σύστημα, το οποίο, σε αντίθεση με το κεντρικό νευρικό σύστημα, λειτουργεί χωρίς τη συνειδητή μας βούληση. Άλλωστε, αν η ενεργοποίηση του μηχανισμού του στρες βρισκόταν υπό τον δικό μας έλεγχο, θα χάναμε πολύτιμο χρόνο στην άμεση ανταπόκρισή μας στο στρεσογόνο ερέθισμα, δηλαδή στην έντονη ή απειλητική συνθήκη, πράγμα που ενδέχεται να μας κόστιζε ακόμη και τη ζωή μας. Το στρες, λοιπόν, στοχεύει στην άμεση προσαρμογή μας στα ερεθίσματα του περιβάλλοντος και ονομάστηκε, μεταξύ άλλων, μηχανισμός πάλης ή φυγής, προσαρμοστικός μηχανισμός και μηχανισμός συναγερμού.
Η βίωση του στρες για μικρή διάρκεια είναι μια ωφέλιμη για μας διαδικασία, καθώς έτσι αυξάνεται η δραστηριότητα του ανοσοποιητικού μας συστήματος που εξολοθρεύει μολυσμένα και κακοήθη κύτταρα και προστατεύει το σώμα από ξένες ουσίες, όπως είναι τα βακτήρια και οι ιοί. Έτσι, διευκολύνεται η προσαρμογή μας μέσω της θωράκισής μας από λοιμώξεις, που μπορούν να προκύψουν από την απειλητική κατάσταση. Δύο τύποι κυττάρων του ανοσοποιητικού μεριμνούν γι’ αυτό, τα λευκοκύτταρα ή λευκά αιμοσφαίρια και τα κύτταρα φυσικοί φονείς.
Τα λευκοκύτταρα ή λευκά αιμοσφαίρια αναγνωρίζουν τους εισβολείς, λόγω των μοναδικών πρωτεϊνών που φέρουν όλα τα κύτταρα στην επιφάνειά τους, οι οποίες ονομάζονται αντιγόνα και τους εξολοθρεύουν. Οι τύποι λευκοκυττάρων, που συμμετέχουν σε αυτή τη διαδικασία, είναι τα μακροφάγα, τα κύτταρα Τ και τα κύτταρα Β. Τα μακροφάγα καταπίνουν τους εισβολείς, εμφανίζοντας στην επιφάνειά τους τα αντιγόνα του εισβολέα. Αυτό προσελκύει τα κύτταρα Τ, που εξειδικεύονται σε συγκεκριμένα αντιγόνα και σκοτώνουν τους εισβολείς. Τα κύτταρα Β μάχονται τους εισβολείς παράγοντας αντισώματα, τα οποία επιτίθενται σε ένα συγκεκριμένο τύπο κυττάρων.
Από την άλλη μεριά, τα κύτταρα φυσικοί φονείς επιτίθενται και σκοτώνουν συγκεκριμένα είδη καρκινικών κυττάρων και κυττάρων μολυσμένων από ιούς. Ο εγκέφαλος και ο νωτιαίος μυελός χρήζουν ιδιαίτερης προστασίας από μολυσματικούς παράγοντες, χάρις στον αιματοεγκεφαλικό φραγμό. Όμως, ακόμη και αν αυτοί οι παράγοντες τον διαπεράσουν, αντιμετωπίζονται από τα μικρογλοία, που ενεργούν ως μακροφάγα.
Σε αντίθεση με το μικρής διάρκειας στρες, που αποδεικνύεται ωφέλιμο για το ανοσοποιητικό μας σύστημα, το παρατεταμένο στρες έχει συνδεθεί με πλήθος προβλημάτων υγείας, όπως εξασθένιση της μνήμης, ανισορροπία στην όρεξη, μείωση της σεξουαλικής επιθυμίας και διαταραχές στη διάθεση. Παράλληλα, το ανοσοποιητικό μας σύστημα σταδιακά φθίνει, δεδομένου ότι έρευνες δείχνουν μείωση του αριθμού των κυττάρων Β, Τ και των φυσικών φονέων. Ακόμα, η παρατεταμένη υψηλή αρτηριακή πίεση από το στρες μπορεί να οδηγήσει σε καρδιακό ή εγκεφαλικό επεισόδιο, ενώ, σε ακραίες περιπτώσεις δεν αποκλείεται η πιθανότητα αιφνίδιου καρδιακού θανάτου, αφού η υπερβολική διέγερση του συμπαθητικού νευρικού συστήματος μπορεί να θέσει την καρδιά σε μαρμαρυγή, συστέλλοντάς την τόσο γρήγορα, που να μην αιματώνεται επαρκώς.
Συνεπώς, ο μηχανισμός του στρες είναι απαραίτητος για την επιβίωσή μας από κάθε πιθανό κίνδυνο. Όταν, ωστόσο, ενεργοποιείται για μεγάλα χρονικά διαστήματα, γίνεται ιδιαιτέρα επιβλαβής για τον οργανισμό. Από τη στιγμή που το στρες επηρεάζεται σε μεγάλο βαθμό από τον τρόπο, που αντιλαμβανόμαστε την πραγματικότητα, θεωρείται υπό αυτή την έννοια υποκειμενικό. Έτσι μπορούμε, αλλάζοντας το τρόπο με τον οποίο βλέπουμε τις καταστάσεις, να απαλλαγούμε από τις αρνητικές του επιδράσεις.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Bob Garrett, Gerald Hough, Εγκέφαλος & Συμπεριφορά, Εισαγωγή στη συμπεριφορική νευροεπιστήμη, Εκδόσεις Gutenberg, 2021.
- J. Greenberg – R.A. Baron, Οργανωσιακή Ψυχολογία και Συμπεριφορά, Ένατη Έκδοση, Εκδόσεις Gutenberg, 2013.
- Τι είναι το στρες;, aroutzidis.com. Διαθέσιμο εδώ
