Οι τέσσερις χυμοί του Ιπποκράτη

Της Ιωάννας Κουτσοτόλη, 

Από τις απαρχές της ιατρικής επιστήμης, η πρόοδος και η εξέλιξη των γνώσεων του ανθρώπου σχετικά με την υγεία, αναπτύσσονται με αλματώδη βήματα. Ο ιατρός και φιλόσοφος Ιπποκράτης παρέχει, τον 5^ο αιώνα π.Χ., το πλαίσιο για την ανάπτυξη της σύγχρονης ιατρικής, δηλαδή, της ορθολογικής και επιστημονικής ιατρικής. Φέρνοντας στο προσκήνιο τη χυμική θεωρία, προσπαθεί να καταστήσει εναργές ότι μια ασθένεια έχει φυσικά και όχι υπερφυσικά αίτια. Η απομυθοποιημένη αυτή ιατρική θεωρία, που υπήρξε δημοφιλής για χιλιετίες σε πολλά μέρη του κόσμου, δύναται να αποτελέσει σημείο καμπής στον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζονται οι ασθενείς, καθώς και η αιτία μιας νόσου. Αν αποπειραθούμε, λοιπόν, να εστιάσουμε στη χυμική θεωρία, εντοπίζουμε στις ρίζες της τους «τέσσερις χυμούς του Ιπποκράτη» και τον ρόλο που παίζουν στην υγεία του ανθρώπου.

Σύμφωνα με τον «πατέρα» της Ιατρικής, το ανθρώπινο σώμα θεωρούνταν ότι περιέχει ένα μείγμα τεσσάρων χυμών, η ανισορροπία των οποίων επιφέρει τις ασθένειες. Οι τέσσερις αυτές ουσίες είναι το αίμα (καρδιά), το φλέγμα (εγκέφαλος), η μαύρη χολή (σπλήνας) και η κίτρινη χολή (ήπαρ). Για πολλά χρόνια κυριαρχούσε η άποψη ότι η υγεία συνίστατο σε χυμική ισορροπία και αν διαταραχθεί η συγκέντρωση μιας ουσίας (αυξηθεί ή μειωθεί), τότε εγκυμονούν κίνδυνοι για την ευεξία του οργανισμού. Επιπλέον, οι γιατροί της αρχαιότητας πίστευαν ότι υπάρχει μια σύνδεση μεταξύ ψυχολογικών διαθέσεων και χυμικής ισορροπίας. Συγκεκριμένα, ο Γαληνός (2^ος αιώνας π.Χ) πρότεινε ότι οι τέσσερις χυμοί μπορούν να προβλέψουν τη διάθεση και την ιδιοσυγκρασία του ατόμου.

Η πρόδηλη αξία της χυμικής θεωρίας αποτυπώνεται γλαφυρά στον τρόπο με τον οποίο ξεκίνησαν οι γιατροί να επικεντρώνονται στον ασθενή και στο περιβάλλον του, με σκοπό τη διάγνωση μιας παθολογικής κατάστασης. Η ισορροπία των τεσσάρων υγρών συνδέθηκε άμεσα με το κλίμα, τη διατροφή, το επάγγελμα, το φύλο και την ηλικία του ασθενούς, με αποτέλεσμα ο γιατρός να δίνει πλέον βάση σε φυσικούς παράγοντες, εξαιτίας των οποίων μπορεί να εκδηλωθεί μια νόσος. Κρίνεται σκόπιμο να επισημανθεί ότι οι χυμικές ουσίες συνδέθηκαν, επίσης, με τις 4 εποχές και τις ιδιότητες της ζεστασιάς (κίτρινη χολή), της ψυχρότητας (μαύρη χολή), της ξηρότητας (αίμα) και της υγρασίας (φλέγμα). Για παράδειγμα, η αύξηση του φλέγματος συμβαίνει τον χειμώνα, επιφέροντας βρογχίτιδα και πνευμονία.

Καθήκον του γιατρού ήταν να εντοπίσει ποιος χυμός βρίσκεται σε ανισορροπία και να τον επαναφέρει στα φυσιολογικά και αναμενόμενα επίπεδα. Η θεραπεία, στοχεύοντας στην εξισορρόπηση των χυμών, έγκειται σε αλλαγές στη διατροφή και στον τρόπο ζωής, ενώ αντίθετα τα φάρμακα δεν αποτελούσαν ιδιαίτερη προτίμηση ως θεραπευτικό πλάνο. Αξίζει να επισημανθεί μια ιδιότροπη μορφή θεραπείας, η αιμορραγία, η οποία ανάλογα με τις γνώσεις και τις πεποιθήσεις του θεράπων, εφαρμόζονταν σκόπιμα και θεωρούνταν ότι επιφέρει την ισορροπία των χυμών.

Με μια φευγαλέα ματιά στην ιστορία της ιατρικής, βλέπουμε κατά κόρον το δώρο, που προσέφεραν «οι τέσσερις χυμοί» στη μετέπειτα πορεία της επιστήμης. Ξεκινώντας από τον Ιπποκράτη, η χυμική θεωρία εστιάζει εξ ολοκλήρου την προσοχή του θεράποντα στον ασθενή και όχι σε υπερφυσικά αίτια και προκαταλήψεις. Με τη χρονοκάψουλα της ιστορίας φτάνουμε στα μέσα του 1700, όπου οι επιστήμονες υποστηρίζουν, πλέον, ότι η ασθένεια και ο θάνατος προέρχονται από ανεπιθύμητες αλλαγές στα όργανα. Στη συνέχεια, με τον εντοπισμό ασθενειών σε ιστούς και κύτταρα, καθώς και με την ανακάλυψη των μικροβίων από τον Louis Jean Pasteur, η πρόοδος της επιστήμης είναι ραγδαία.

Αναμφισβήτητα, ο ιατρός στέκει συνοδοιπόρος στο ταξίδι ενός ασθενούς, από την αρχαιότητα έως τις μέρες μας. Διάφοροι πολιτισμοί όπως οι Ινδοί, οι Κινέζοι και οι ιθαγενείς της Αμερικής, είχαν ενσωματώσει, στις γνώσεις τους περί ιατρικής, εκδοχές της χυμικής θεωρίας. Οι «τέσσερις χυμοί του Ιπποκράτη» έχουν διαχρονική αξία, αν αναλογιστεί κανείς, ότι ακόμη και σήμερα η αξιολόγηση της υγείας πραγματοποιείται συχνά βάση ανάλυσης υγρών, όπως είναι τα ούρα και το αίμα. Η χυμική θεωρία υπήρξε το έναυσμα, για να κυριαρχήσει η άποψη ότι μια επιτυχημένη θεραπεία ξεκινά από την κατανόηση του μεμονωμένου ασθενούς.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

• Humoral Theory, curiosity.lib.harvard.edu. Διαθέσιμο εδώ
• The Legacy of Humoral Medicine, journalofethics.ama-assn.org. Διαθέσιμο εδώ
• Hippocrates and the Hippocratic Tradition: Impact on Development of Medical Knowledge and Practice, link.springer.com. Διαθέσιμο εδώ
• Humoral Theory: The Four Humor, study.com. Διαθέσιμο εδώ