Του Παναγιώτη Στρίκου,
Πρώτα από όλα το διανοητικό μοντάζ, μιλώντας με κινηματογραφικούς όρους, σημαίνει να κινηματογραφεί ο εκάστοτε σκηνοθέτης μια σειρά από εικόνες χωρίς όλες αυτές να αποδίδουν ένα συγκεκριμένο λογικό νόημα. Θα λέγαμε πως το διανοητικό μοντάζ στοχεύει στο να οδηγήσει τον θεατή σε μια γενικότερη αφηρημένη ιδέα χωρίς η ίδια να εμπεριέχεται σε κάθε μια από τις εικόνες.
Η πρώτη εμφάνισή του ξεκινά από το σοβιετικό μοντάζ. Πρωτοστάτης του είναι ο Αϊζενστάιν, κορυφαίος θεωρητικός και σκηνοθέτης του κινηματογράφου. Σύμφωνα με τον ίδιο, διανοητικό μοντάζ είναι αυτό που προαναφέρθηκε και επιπλέον εξηγεί πως το διανοητικό μοντάζ είναι μια αντιπαράθεση των παράλληλων διανοητικών συγκινήσεων. Στις ταινίες του, δεν υπάρχει καμία συμβατική δραματουργία, καθώς οι εικόνες κινούνται ελεύθερα και διεγείρουν τα συναισθήματα του θεατή.
Η διανοητική διαδικασία παρουσιάζει την εσωτερική αναταραχή του ήρωα. Παραδείγματος χάριν στην ταινία του, Οκτώβρης, καλούμαστε να κάνουμε διάφορους συσχετισμούς, κυρίως συναισθηματικούς, μέσω της διάσπασης του συνεχούς χώρου σε διάφορα μέρη. Πιο συγκεκριμένα, στη σκηνή με τους στρατιώτες που κουλουριάζονται στο βαγόνι, ο Αϊζενστάιν παρουσιάζει τους στρατιώτες να καταστρέφονται (με οπτικούς όρους μιλώντας) από την κρατική μηχανή. Αυτό το καταλαβαίνουμε μέσω μιας σύζευξης στον άξονα βλεμμάτων των ίδιων των στρατιωτών, οι οποίοι κοιτάζουν ψηλά, σαν να κοιτάζουν το βαγόνι που κατεβαίνει. Ο Αϊζενστάιν σε όλη την ταινία κολλάει σκηνές μεταξύ τους που στο κλασικό χολυγουντιανό μοντάζ ήταν αδιανόητες. Στην ουσία, συνταιριάζει πλάνα ασύνδετα μεταξύ τους (με όρους κλασικής αφήγησης), ώστε να ασκήσει έντονη πολιτική κριτική απέναντι στον κρατικό μηχανισμό.
Μια πρόσφατη ταινία διανοητικού μοντάζ θα μπορούσε να χαρακτηριστεί η Ο θείος μου από την Αμερική. Στην ταινία του Ρενέ, ένας νευροβιολόγος παρατηρεί τις συμπεριφορές τριών διαφορετικών ανθρώπων που βιώνουν τρεις διαφορετικές ιστορίες. Η κοινωνική, ερωτική, συναισθηματική και πολιτισμική καταπίεση ξεδιπλώνονται μέσα από τις συμπεριφορές τους. Ο νευροβιολόγος εξηγεί με φροϋδικούς όρους και μη, πως το νευρικό σύστημα των ανθρώπων πλάθεται μέσα σε ένα συνολικότερο περιβάλλον ανάπτυξης. Μέσα σε αυτό το περιβάλλον δημιουργούνται επιθυμίες του οργανισμού οι οποίες καταπιέζονται από τις κοινωνικές επιταγές αλλά και από την ίδια την πολιτισμική ανάπτυξη, η οποία επιβάλλει αυτοματισμούς ώστε να συντηρήσει την κοινωνική συνοχή. Οι καταπιέσεις, με τη σειρά τους, που κρύβονται μέσα στο ασυνείδητο δημιουργούν άγχη, ψυχικά νοσήματα, προβλήματα στα νεφρά και ούτω καθεξής.
Ο Ρενέ, μέσω του διανοητικού μοντάζ, κόβει και ράβει χωρίς να υπολογίζει τον χρόνο και τον χώρο, παρά προσπαθεί να εισχωρήσει στα βάθη του ασυνειδήτου των πρωταγωνιστών και να φανερώσει αυτή την πίεση στην επιφάνεια των γεγονότων. Παράλληλα, βλέπουμε να κάνει cut σε σκηνές και να μας δείχνει διάφορα ζώα (ποντίκια, χελώνες – λόγω αυτού και ο παραλληλισμός με το ποντίκι) προσπαθώντας να κάνει τη σύνδεση μεταξύ των νευρώνων που μπορεί να έχουν οι άνθρωποι με τα ζώα αλλά και γενικότερα με το περιβάλλον τους. Σε άλλες σκηνές (και αυτό συμβαίνει πολύ συχνά) κάνει cut πάνω στο πρόσωπο του χαρακτήρα και μας πηγαίνει σε παλιότερες ταινίες, που ο ήρωας είχε αντίστοιχη έκφραση.
Έτσι, λοιπόν, πέρα από το ότι ο σκηνοθέτης θέλει να κάνει και κινηματογραφική αναφορά, μέσω του διανοητικού μοντάζ, το ασυνείδητο, ο χρόνος, η ανάμνηση, ο πόνος, η θύμηση περιπλέκονται δημιουργώντας μια προσπάθεια διείσδυσης στα βάθη του ασυνειδήτου των ανθρώπων. Γίνεται αντιληπτό πως η απωθημένη επιθετικότητα λόγω της κοινωνικής καταπίεσης μπορεί να κρυφτεί, αλλά κάποια στιγμή θα φανερωθεί με πιο ισχυρό τρόπο. Το μοντάζ του Ρενέ κατορθώνει να πετύχει αυτήν την επιθετικότητα, την καταπίεση, το άγχος πετώντας τους θεατές από τα αίτια αυτών των διαταραχών μέχρι και την προσπάθεια για λύτρωσή τους.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Σεργκέι Αϊζενστάιν: Ένας ιδιοφυής σκηνοθέτης και πρωτοπόρος της τέχνης του μοντάζ, tvxs.gr, διαθέσιμο εδώ
- Ο Σεργκέι Αϊζενστάιν πέρα από το μύθο, Vakxikon.gr, διαθέσιμο εδώ
