Του Αινεία Βαφειαδάκη,
Περιπλανώμενος κανείς στην Αθήνα, πολλές φορές μπορεί να αναρωτηθεί, γιατί υπάρχει όλη αυτή η μάζα, ένα κράμα τσιμέντου, σίδερου και τζαμαρίας, με ελάχιστες φωτεινές και πράσινες εξαιρέσεις.
Την ερώτηση αυτή –λίγο τροποποιημένη– τη συνάντησα, πρόσφατα, σε ένα πανεπιστημιακό εγχειρίδιο οικονομικών (K. Case & R. Fair, 1989). Η ιστορία της αστικοποίησης, πέρα από μια ακόμα ιστορική αφήγηση, (υπεν)θυμίζει τους λόγους που οι άνθρωποι και οι δραστηριότητές τους άρχισαν να συγκεντρώνονται στο άστυ. Αυτή η υπενθύμιση μπορεί να θέσει και μια από τις βάσεις για μια αναθεώρηση αυτών των λόγων και, κατά συνέπεια, την εναρμόνιση των πόλεων με τις σημερινές ανάγκες των ανθρώπων και λοιπών έμβιων όντων, του περιβάλλοντος και της οικονομίας.
Πίσω από τις πόλεις κρύβεται μια ιστορία αποφάσεων εγκατάστασης, οι οποίες καθορίζονται από τα κίνητρα και τα εξωτερικά ερεθίσματα του παρελθόντος. Στην περίπτωσή μας, τις αποφάσεις τις παίρνουν τα νοικοκυριά, οι επιχειρήσεις και το κράτος. Στη Δύση, η επιλογή εγκατάστασης και συσσώρευσης του πληθυσμού στις πόλεις ξεκινάει τον 18ο αιώνα, με τη βρετανική αγροτική οικονομία να τροποποιείται σε βιομηχανική και τους αγρότες της υπαίθρου –ως εργάτες– να μετακινούνται στις πόλεις.
Θεωρητικά, η επιλογή του τόπου εγκατάστασης έχει ως στόχο την αριστοποίηση της χρήσης της γης, εδώ, όμως, έγκειται ένα ζήτημα. Οι άνθρωποι δε διακρίνονται από ιδιαίτερη προορατικότητα, έχει φανεί πως ελάχιστα ενδιαφέρονται για το μακρινό μέλλον, άρα αυτή η αριστοποίηση λειτουργεί για ένα περιορισμένο διάστημα. Το μείγμα ιστορικών συγκυριών και αποφάσεων μετουσιώνεται στις σημερινές πόλεις, κατά συνέπεια κάθε νέα επιλογή καθορίζει και ένα μέρος της επόμενης. Αυτό μας βοηθάει να καταλάβουμε την ετερογένεια μεταξύ των πόλεων ή και περιοχών στην ίδια πόλη. Για παράδειγμα, γιατί υπάρχει μια ολόκληρη περιοχή από πόλεις του αναπτυγμένου αμερικανικού βορρά που ονομάζεται Rust-Belt, ενώ περιοχές του λιγότερου αναπτυγμένου νότου των Η.Π.Α., ταυτόχρονα, γνωρίζουν τη μεγαλύτερη ανάπτυξη, ή –στην περίπτωση της Ελλάδας–, γιατί μέσα σε μια Αθήνα με χιλιάδες παρατημένα ή μη αξιοποιημένα κτίρια τα ενοίκια συνεχώς να ανεβαίνουν;
Ας το πάρουμε από την αρχή, λοιπόν. Γιατί να έχουμε πόλεις; Ποια είναι τα συστατικά της οικονομικής επιρροής που επηρέασαν τους δρώντες (νοικοκυριά, επιχειρήσεις, κράτος), ώστε να φτάσουμε στη συσσώρευση ανθρώπων και κτιρίων, που μας οδήγησαν στις πόλεις του σήμερα;
Οι αυτάρκεις και αυτόνομες αγροτικές κοινωνίες πέρασαν μέσω της εκβιομηχάνισης στη μαζική παραγωγή αγαθών, τα οποία, με τη σειρά τους, αύξησαν την ανάγκη για συναλλαγές και, κατά προέκταση, τη σημασία του κόστους συναλλαγών. Ο πιο απλός τρόπος μείωσης του κόστους είναι η γειτνίαση, εμποροπανηγύρεις και μεσαιωνικές πόλεις αλληλοσυσχετίζονταν, αυτό συνέχισε και στους υπόλοιπους αιώνες, με αποκορύφωμα τα συμπλέγματα επιχειρήσεων (business clusters), που βασίζονται πάνω τους η οικονομία ολόκληρων πόλεων, όπως Silicon Valley για τις high-tech εταιρείες, Hollywood για τη βιομηχανία ταινιών ή, ακόμα πιο πρόσφατα, το εγχείρημα των νέων 12 “Investment Zones” στο Η.Β. κατά το πρότυπο του Canary Wharf στο Λονδίνο για τον χρηματοοικονομικό τομέα.
Η δημιουργία τέτοιων συμπλεγμάτων, όμως, δεν έχει μόνο ως σκοπό τη διαχείριση του κόστους συναλλαγών, αλλά και τις οικονομίες κλίμακας στα μέσα μεταφοράς (τρένα, πλοία) και στις τεχνολογίες, την εξειδίκευση και τον ανταγωνισμό.
Οι εταιρείες για να λειτουργήσουν χρειάζονται προσωπικό και, ιδιαίτερα, εξειδικευμένο προσωπικό, του οποίου η συσσώρευση στις πόλεις κρίνεται απαραίτητη για την καλύτερη αξιοποίησή του. Αυτό μας οδηγεί στα νοικοκυριά και, ειδικότερα, στους εργαζόμενους, οι οποίοι από την πλευρά τους προτιμάνε ή αναγκάζονται να ακολουθήσουν αυτή τη μέθοδο, ώστε να βρουν εργασία ή καλύτερη αμοιβή, καθώς οι εργαζόμενοι με εξειδικευμένες γνώσεις αμείβονται καλύτερα στις αστικές περιοχές (J. Yankow, 2006; K. Keisuke, 2015; A. Young, 2013).
Η ιστορική ακολουθία υποδεικνύει το αρχικά μονοκεντρικό μοντέλο των αρχικών πόλεων. Για τους λόγους που αναφέραμε παραπάνω, η ζήτηση για μια τοποθεσία στο κέντρο των πόλεων –όπου λαμβάνει χώρα το μεγαλύτερο μέρος της οικονομικής δραστηριότητας– είναι αυξημένη, η πρόσβαση γίνεται περιορισμένη και η αξία ανεβαίνει. Μελλοντικά, η μαζική συσσώρευση πληθυσμού μαζί με την απόσβεση των κτιρίων μειώνει την αξία τους. Καθώς νέα σπίτια και συνοικίες ανοικοδομούνται γύρω από το αστικό κέντρο, τα νοικοκυριά με υψηλό εισόδημα απομακρύνονται από τα σπίτια του κέντρου, τα οποία –όπως διατυπώνει το filtering theory– περνάνε στα χέρια κατώτερων εισοδηματικά νοικοκυριών, κάτι που εξηγεί και την ύπαρξη των «πλούσιων προαστίων» έναντι των φτωχότερων κεντρικών περιοχών.
*Το gentrification (εξευγενισμός) αποτελεί μια σχετικά πρόσφατη αντίρροπη ροή στο φαινόμενο του filtering theory, με τα υψηλά-εισοδηματικά νοικοκυριά να επανέρχονται στο κέντρο των πόλεων, με συνέπεια την αναγέννηση της αξίας των ακινήτων (άρα και των ενοικίων).
Η υποτίμηση της αξίας των κτιρίων του κέντρου, ιστορικά, δεν περιορίζεται στις πολιτικές των νοικοκυριών. Με τη βελτίωση της τεχνολογίας και τη μείωση του κόστους συναλλαγών και μεταφοράς, οι επιχειρήσεις από τα μέσα του 20ου αιώνα σταδιακά μετακινούνται και αυτές από το κέντρο στα προάστια, ρίχνοντας και άλλο την αξία του κέντρου και ανεβάζοντας τις τιμές στα προάστια. Η επιλογές των χαμηλότερα εισοδηματικά νοικοκυριών είναι περιορισμένες, μπορούν να διαλέξουν είτε τις περιοχές του υποβαθμισμένου κέντρου είτε περιοχές αρκετά απομακρυσμένες από αυτό, με μεγαλύτερη απόσταση από τα προάστια.
Οι κεντρικές συνοικίες, την περασμένη περίοδο, στις αναπτυγμένες χώρες πέρασαν αυτήν ακριβώς τη διαδικασία, μέχρι την ανακάλυψη της βραχυχρόνιας μίσθωσης τουλάχιστον. Η εγκληματικότητα, η υποβάθμιση στις δομές, η αστεγία είναι μερικά από τα χαρακτηριστικά που θα μπορούσε κάποιος να παρατηρήσει σε μεγάλες αστικές περιοχές, από το Ντιτρόιτ και τη Νέα Υόρκη μέχρι την Αθήνα. Φυσικά, η βραχυχρόνια μίσθωση, στα θετικά, έδωσε έναν αέρα οπτικής ανανέωσης και έμεινε εκεί. Στα αρνητικά, ροκάνισε τις ήδη λιγοστές επιλογές των φτωχότερων νοικοκυριών, ανεβάζοντας τα ενοίκια σε αντιστοιχία με τους μισθούς των χωρών των επισκεπτών-τουριστών. Στην περίπτωση που οι εγχώριοι μισθοί είναι χαμηλότεροι, οι ιδιοκτήτες, κοιτώντας το ίδιον συμφέρον, δεν έχουν κανένα λόγο να μισθώνουν τα κτίριά τους σε γηγενείς.
Τα παραπάνω είναι μια μικρή μόνο αφήγηση των απαρχών και της πορείας που ακολουθήθηκε για να φτάσουμε στις σύγχρονες πόλεις. Οι ανάγκες πια είναι μεγαλύτερες από το κέρδος των επιχειρήσεων, τις αντίρροπες ροές μεταξύ των διάφορων εισοδηματικών επιπέδων στα νοικοκυριά κ.λπ. Οι πόλεις, μέχρι τώρα, όμως, εξυπηρετούσαν αυτές τις ανάγκες, νέες ανάγκες ή, πιο σωστά, ανάγκες που είχαν παραγκωνιστεί, όπως η προστασία του περιβάλλοντος, η προσβασιμότητα, η ποιότητα ζωής, οι χώροι ελεύθερης έκφρασης και βασικές παροχές, όπως η στέγη για τους εποχιακούς εργαζόμενους, τους εκπαιδευτικούς κ.λπ. Οι παραπάνω έχουν αρχίσει να μπαίνουν (ή θα έπρεπε) στο στόχαστρο ενός νέου αστικού και πολεοδομικού σχεδιασμού. Το ζήτημα είναι το εξής: μπορεί να μας επιτρέψει το υπάρχον σύστημα μια τέτοια αναθεώρηση των βασικών κριτηρίων ύπαρξης των πόλεων και, ακόμα και αν αυτό είναι εφικτό, μπορούν οι παροντικές πόλεις, βασισμένες στις ανάγκες του χθες, να καλύψουν τις ανάγκες του σήμερα και του αύριο;
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΠΗΓΗ
- Principles of Economics (Annotated Instructor’s Edition). Karl E. Case & Ray C. Fair, Prentice Hall. Englewood Cliffs. New Jersey (P.489)
