Του Ιωάννη Περγαντή,
Ο 4ος π.Χ. αιώνας αποτελεί μια ιδιαίτερη περίοδος για τη ζωή της Αθηναϊκής δημοκρατίας. Η «ελεύθερη πτώση» μετά το τέλος του Πελοποννησιακού Πολέμου, η προσπάθεια ανασυγκρότησης και η τελική εξαφάνισή της από το γεωπολιτικό προσκήνιο της περιοχής, έρχονται να κλείσουν μια μακρά περίοδο ηθικής κατάπτωσης, θεσμικής παρακμής και πολιτικής αποδιάρθρωσης. Κύριος παράγοντας ο οποίος επέσπευσε αυτή τη διαδικασία ήταν αυτός της οικονομίας, τον οποίο θα αναλύσουμε σήμερα.
Στο εσωτερικό της πόλης, ο ρόλος της οικονομίας άλλαξε σε ακραίο βαθμό. Τους προηγούμενους αιώνες, το νόμισμα δεν υπερείχε της ηθικής. Οι κανόνες και οι νόμοι ήταν το παν, με το πολίτευμα να αποτελεί την υπέρτατη αξία του κάθε Αθηναίου. Αυτή η εξιδανικευμένη εικόνα του άρτιου δημοκρατικού πολιτεύματος έλαβε άδοξο τέλος από μια νέα οικονομική τάση που επικράτησε στην Αθήνα στα μέσα του 4ου αιώνα, την χρηματιστική. Σύμφωνα με αυτή, η απόκτηση κέρδους γίνεται ο μοναδικός στόχος του κάθε ανθρώπου, χωρίς ηθικές αναστολές και περιορισμούς. Η συσσώρευση χρημάτων είναι το παν για τον καθένα, η απόκτηση των οποίων γίνεται από διάφορες δραστηριότητες.
Οι δύο κύριες δραστηριότητες ήταν η εκμετάλλευση των ορυχείων και το εμπόριο. Από την μια έχουμε πλούσιους γηγενείς Αθηναίους, οι οποίοι είτε ατομικά είτε μέσω συνεταιρισμών προέβαιναν στην εξόρυξη μεταλλευμάτων, δημιουργώντας στο μεταξύ περιουσίες αμύθητης αξίας. Από την άλλη, το εμπόριο εκείνη την περίοδο έγινε αποκλειστική ασχολία ξένων και μετοίκων, οι οποίοι αναλαμβάνουν την διεκπεραίωση εμπορικών ταξιδιών από και προς το λιμάνι του Πειραιά. Σε συνεννόηση και με βοήθεια των ντόπιων τραπεζιτών, αγόραζαν το εμπόρευμα προς πώλησίν, και επισκέπτονταν τα διάφορα λιμάνια της Μεσογείου με σκοπό το κέρδος. Αυτές οι δύο δραστηριότητες ήταν αρκετά κερδοφόρες και επέφεραν στους εμπλεκόμενους αρκετά χρήματα, ώστε να μετατραπούν στην οικονομική ελίτ της πόλης.
Αυτή όμως η οικονομική άνθηση δεν αφορούσε το σύνολο της πόλης. Αν και υπήρχαν δραστηριότητες οι οποίες έδιναν την ευκαιρία στους πολίτες να πλουτίσουν, αυτό δεν σημαίνει ότι τις εκμεταλλεύονταν, ούτε και ότι είχαν την δυνατότητα να εμπλακούν. Το μεγαλύτερο μέρος του αθηναϊκού δήμου είχε το ίδιο βιοτικό επίπεδο και ποιότητα ζωής σε σχέση με τις προηγούμενες δεκαετίες: ενασχόληση με τη καλλιέργεια της γης, χειρωνακτικές εργασίες και καλλιτεχνικές δημιουργίες. Αυτή όμως τη περίοδο, η ζωή τους έγινε ακόμη πιο δυσμενής και δύσκολη. Όπως αναφέρθηκα και προηγουμένως, η Αθήνα έχασε την αίγλη της τον 4ο αιώνα και δεν ήταν η στρατιωτική και οικονομική δύναμη του παρελθόντος. Παρά την μεγάλη συσσώρευση πλούτου και τις επικερδείς δραστηριότητες, οι αποδέκτες των προνομίων δεν ήταν παρά μόνο μια μικρή μερίδα του πληθυσμού, με τον υπόλοιπο απλό λαό να επωμίζεται τις δυσκολίες που φέρνει η αφάνεια στην Αθήνα.
Με λίγα λόγια, οι καλλιτεχνικές δημιουργίες (κατασκευή αγαλμάτων, αγγείων κλπ.) έχασαν τη δημοφιλία τους, με χιλιάδες τεχνίτες να βρίσκονται χωρίς πελατεία. Με την κατάπτωση της Αθήνας από την ηγεμονική της θέση, ο στρατός και στόλος ήρθαν σε δεύτερη μοίρα, με τους ναυπηγούς και οπλουργούς να είναι χωρίς ασχολία. Τέλος, λόγω των οικονομικών ασταθειών, ο απλός λαός ήταν ο πιο ευάλωτος σε κρίσεις με εικόνες λιμών και επετείων να κατακλύζουν την Αθήνα. Όλα αυτά, μαζί και με το αίσθημα της αισχροκέρδειας των πλουσίων, έφερναν τον δήμο σε συνεχείς δυσμενείς θέσεις.
Αυτή είναι η εικόνα της Αθήνας του 4ου αιώνα π.Χ.: τυχοδιωκτισμός πλουσίων, μια ομάδα ξένων οι οποίοι ελέγχουν το εμπόριο και έναν λαό ο οποίος με τα βίας επιβιώνει σε αυτούς τους αβέβαιους καιρούς. Η αγάπη και πίστη προς τα ιδανικά της πόλης είχαν κατά πολλού εκλείψει και στη θέση της έρχεται η ακραία φιλαργυρία και αισχροκέρδεια. Τίποτα δε θυμίζει την άλλοτε ένδοξη και κραταιά Αθηναϊκή δημοκρατία, παρά μόνο τα διατηρητέα (και ανεπαρκώς συντηρητέα) κτίρια της εποχής εκείνης.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Mosse, Claude (2002), Ιστορία μιας δημοκρατίας: Αθήνα, Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης.
- Lefevre, Francois (2016), Ιστορία του αρχαίου ελληνικού κόσμου, Αθήνα: Ινστιτούτο Του Βιβλίου-Καρδαμίτσα.
