Της Στέλλας Κίζυλη,
Το Σύνταγμα, στο άρθρο 17, κατοχυρώνει την προστασία της ιδιοκτησίας, προβλέποντας ότι αυτή τελεί υπό την προστασία του κράτους, ενώ, παράλληλα, θέτει τον περιορισμό, ότι η άσκηση των δικαιωμάτων που απορρέουν από αυτή δεν μπορεί να γίνεται σε βάρος του γενικού συμφέροντος. Τι περιλαμβάνει, όμως, η έννοια της ιδιοκτησίας;
Σύμφωνα με την αντίληψη που επικρατούσε παλαιότερα στη νομολογία, στην έννοια της ιδιοκτησίας υπάγονταν μόνο τα εμπράγματα δικαιώματα επί κινητών και ακινήτων, δηλαδή η κυριότητα, οι δουλείες, το ενέχυρο και η υποθήκη. Η αντίληψη, όμως, αυτής της νομολογίας έδειχνε να μη συμβαδίζει με την ολοένα εξελισσόμενη τάση της θεωρίας, να συμπεριλάβει στην έννοια της ιδιοκτησίας και τα ενοχικά και, γενικότερα, τα περιουσιακά δικαιώματα, καθώς αυτή η προσθήκη είναι απαραίτητη –κατά τους θεωρητικούς–, λαμβανομένων υπόψη των μεταβαλλόμενων κοινωνικοοικονομικών συνθηκών. Το κλασικό, αλλά πάντα επίκαιρο, νόημα της συνταγματικής προστασίας της ιδιοκτησίας είναι η διασφάλιση των υλικών προϋποθέσεων, έτσι ώστε ο καθένας να μπορεί ελεύθερα και με δική του ευθύνη να διαμορφώνει τη ζωή του.
Εξάλλου, ο περιορισμός της συνταγματικής προστασίας της ιδιοκτησίας, αποκλειστικά στα εμπράγματα δικαιώματα, συνάδει περισσότερο με τις αρχές και τα χαρακτηριστικά της προβιομηχανικής κοινωνίας και διόλου με τη σύγχρονη μεταβιομηχανική κοινωνία, στην οποία χρήζουν αυξημένης προστασίας τα ενοχικά δικαιώματα, όπως η πνευματική και βιομηχανική ιδιοκτησία, τα μετοχικά δικαιώματα και τα δικαιώματα σε άυλα αγαθά. Η άποψη αυτή ήταν καθοριστική για να θεωρηθούν αναπόσπαστο κομμάτι της έννοιας της ιδιοκτησίας τα περιουσιακά δικαιώματα του ατόμου, όπως η απαίτηση επί των μισθών, οι τραπεζικές καταθέσεις και, γενικότερα, χρηματικές απαιτήσεις.
Πέρα από το Σύνταγμα, βέβαια, αξίζει να σημειωθεί ότι την ίδια άποψη υιοθετούν και κείμενα υπερνομοθετικής ισχύος. Ειδικότερα, το άρθρο 1 του πρώτου Πρόσθετου Πρωτοκόλλου της ΕΣΔΑ, που κυρώθηκε στη χώρα μας με το ν.δ. 53/1974, ορίζει ότι κάθε φυσικό ή νομικό πρόσωπο δικαιούται σεβασμού της περιουσίας του. Η έννοια της περιουσίας, σύμφωνα με τη νομολογία των οργάνων της ΕΣΔΑ, είναι ευρύτατη, περιλαμβάνοντας κάθε ιδιωτικό δικαίωμα, το οποίο αναλύεται σε μια κληρονομήσιμη αξία, καθώς και απλά οικονομικά συμφέροντα. Στην κατηγορία αυτή, εμπίπτουν τόσο τα απορρέοντα από τη μετοχή ανώνυμης εταιρείας οικονομικού περιεχομένου δικαιώματα του μετόχου, όσο και τα συνταξιοδοτικά δικαιώματα, εφόσον πρόκειται για πλήρη διακοπή καταβολής της σύνταξης και, σε μερικές περιπτώσεις, για μείωση του ποσού που καταβάλλεται, ενώ, τέλος, όσον αφορά τις περικοπές μισθών και συντάξεων, κρίθηκε με αποφάσεις της Ολομέλειας του ΣτΕ ότι είναι σύμφωνες με την ανωτέρω διάταξη. Υπό το πρίσμα των όσων εκτέθηκαν, γίνεται εύλογα αντιληπτό ότι η έννοια της ιδιοκτησίας είναι ευρύτατη, ενώ ανάλογες είναι και οι εξουσίες που απορρέουν από αυτή.
Ειδικότερα, η προστασία της ιδιοκτησίας καλύπτει, εκτός από το τυπικό περιεχόμενο της κυριότητας, δηλαδή τη νομική σχέση του κυρίου προς το πράγμα, ο οποίος μπορεί να το διαθέτει κατ’ αρέσκεια και να αποκλείει κάθε ενέργεια άλλου πάνω σε αυτό, εφόσον δεν προσκρούει στον νόμο ή σε δικαιώματα τρίτων, και το ουσιαστικό της περιεχόμενο, δηλαδή την ανεμπόδιστη και αποκλειστική χρήση και κάρπωση του πράγματος. Η απώλεια του οικονομικού προορισμού και, συνεπώς, η κατάλυση της οικονομικής αξίας του πράγματος, επιφέρει την αδρανοποίηση της ιδιοκτησίας και πρόδηλα αντιστρατεύεται το πνεύμα του Συντάγματος. Έτσι, για παράδειγμα, περιορισμοί δόμησης για ακίνητα, τα οποία είναι ενταγμένα στο σχέδιο πόλεως, καθιστούν την ιδιοκτησία αδρανή και παραβιάζουν το άρθρο 17 του Συντάγματος. Επιπρόσθετα, στο δικαίωμα της ιδιοκτησίας εμπίπτουν και τα επιμέρους δικαιώματα συντήρησης, μετατροπής, μετακίνησης και διάθεσης του αντικειμένου της, η οποία μπορεί να γίνει με δικαιοπραξία εν ζωή ή αιτία θανάτου. Ωστόσο, παρά την αυξημένη συνταγματική προστασία και το γεγονός ότι οι εξουσίες που απορρέουν από την ιδιοκτησία είναι ευρείες, αυτές μπορούν και επιβάλλεται να περιοριστούν, όταν συντρέχουν σοβαροί και επιτακτικοί λόγοι δημοσίου συμφέροντος.
Οι λόγοι αυτοί, που συνήθως αφορούν την ικανοποίηση επειγουσών κοινωνικών αναγκών, επιτάσσουν την ολοκληρωτική στέρηση της ιδιοκτησίας με τη μορφή της αναγκαστικής απαλλοτρίωσης. Τη σύγκρουση μεταξύ του ιδιωτικού δικαιώματος της ιδιοκτησίας και του δημοσίου συμφέροντος αίρει το Σύνταγμα υπέρ της υπεροχής του τελευταίου, προβλέποντας, παράλληλα, την πλήρη αποζημίωση του ιδιοκτήτη, η οποία προσδιορίζεται από τα αρμόδια δικαστήρια. Η αναγκαστική απαλλοτρίωση, λοιπόν, ως στέρηση της ιδιοκτησίας με μονομερή πράξη του κράτους είναι μία δυναμική παρέμβαση του κράτους στο απαραβίαστο –κατά τα άλλα– δικαίωμα της ιδιοκτησίας και οφείλει να δικαιολογείται από σοβαρούς λόγους δημόσιας ωφέλειας, η οποία είναι προσηκόντως αποδεδειγμένη, στοχεύοντας στην προαγωγή της εθνικής οικονομίας ή άλλου δημοσίου συμφέροντος, ώστε να καθίσταται σαφής ο λόγος, για τον οποίο η ζυγαριά γέρνει υπέρ του Δημοσίου.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- «Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα», Κ. Χρυσόγονος, Σ.Βλαχόπουλος, Νομική Βιβλιοθήκη, 2017
- «Δημόσιο Οικονομικό Δίκαιο», Απόστολος Χ. Γέροντας, Εκδόσεις Σάκκουλα, 2011
