Της Ευθυμίας Γκαμπέση,
«Μία στιγμή ηδονής ή μια ζωή φρόνησης; «Ηδονή» Κ. Καβάφη (1917)»
«Χαρά και μύρο της ζωής μου η μνήμη των ωρών
που ηύρα και που κράτηξα την ηδονή ως την ήθελα.
Χαρά και μύρο της ζωής μου εμένα, που αποστράφηκα
την κάθε απόλαυσιν ερώτων της ρουτίνας»
Ο γνωστός Έλληνας ποιητής Κωνσταντίνος Καβάφης θεωρείται ένας από τους σημαντικότερους ποιητές της σύγχρονης εποχής. Γεννήθηκε και έζησε στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου, γι’ αυτό και αναφέρεται συχνά ως ο Αλεξανδρινός. Δημοσίευσε ποιήματα, ενώ δεκάδες παρέμειναν ως προσχέδια. Τα σημαντικότερα, μάλιστα, έργα του τα δημιούργησε μετά τα 40 έτη. Ο Κωνσταντίνος Πέτρου Φωτιάδης Καβάφης γεννήθηκε στις 29 Απριλίου 1863 στην Αλεξάνδρεια, στην οποία οι γονείς του εγκαταστάθηκαν εγκαταλείποντας την Κωνσταντινούπολη το 1850. Οι γονείς του, Πέτρος-Ιωάννης Καβάφης και Χαρίκλεια Φωτιάδη, έκαναν συνολικά εννιά παιδιά, ενώ η οικονομική τους κατάσταση ήταν κάτι παραπάνω από αξιοπρεπής, δεδομένων και των συνθηκών της Ελλάδας της εποχής εκείνης.
Αυτές οι λίγες στιγμές ευτυχίας, λοιπόν, αρχειοθετημένες στον φάκελο των αναμνήσεών του είναι που του προσφέρουν χαρά («χαρά και μύρο… ωρών»). Ίσως, όταν διανύει διαστήματα ψυχολογικής και συναισθηματικής δυσαρέσκειας να αναπολεί αυτές τις στιγμές χαράς, για να του δίνουν κίνητρο να συνεχίσει να ελπίζει. Απεικονίζει, λοιπόν, αυτό το σύντομο ποίημα τη βαθιά εκτίμηση και στοργή που τρέφει για τις ώρες εκείνες που κατόρθωσε στη ζωή του να έχει την ηδονή, όπως ακριβώς την ήθελε ο ίδιος, κομμένη και ραμμένη στα δικά του μέτρα («κράτηξα… ήθελα»). Αυτές τις πολύτιμες στιγμές τις επιλέγει και τις προτιμά ενάντια σε οποιαδήποτε άλλη καθημερινή ερωτική απόλαυση («που αποστράφηκα… ρουτίνας»).
Συμπεραίνουμε, λοιπόν, ότι δεν μπορούμε να μιλάμε απλώς για ομο-ερωτική ποίηση –δεδομένων των σεξουαλικών προτιμήσεών του– αλλά για ερωτική ποίηση εν γένει. Βέβαια, εδώ κάνουμε λόγο για μία πονεμένη και ελεύθερη ποίηση που διεκδικεί να εκφράζεται με λανθάνοντα τρόπο στο σκοτάδι. Αιτία αυτού είναι οι κοινωνικές και ηθικές απαγορεύσεις και οι κανόνες που δεν επιτρέπουν την αχαλίνωτη έκφρασή της. Εκφράζεται σε ένα περιβάλλον καταπιέσεων και κατακρίσεων. Αλλά, φυσικά, ο ποιητής αξιοποίησε τις δικές του εμπειρίες, την ανάγκη του για ερωτική κι ανθρώπινη επαφή μέσα σε μια κοινωνία που απαγόρευε την οποιαδήποτε σεξουαλική έκφραση, δεν ικανοποιούσε το «πρέπον» υπόδειγμα για την ανάπτυξη της πυρηνικής οικογένειας.
Θα λέγαμε πως γίνεται λόγος για μία ηδονοκεντρική ανάλυση, διότι σχετίζεται με την ήδη διατυπωμένη αντίληψη ότι οποιαδήποτε ενέργεια ή πράξη, ή ακόμα και σκέψη, που θα συμβάλει στην άντληση της ηδονής αποτελεί αναμφίβολα κινητήριο δύναμη της ανθρώπινης συμπεριφοράς, αφού η ανθρώπινη φύση έχει μία ροπή στο να πράττει αυτά που της* δίνουν άμεση ή έμμεση ικανοποίηση. Καλώς ή κακώς πρέπει να δεχτούμε ότι τα αισθήματα αυτά κυβερνούν τη ζωή μας σε όλη της τη διάρκεια, μας καθοδηγούν λεπτεπίλεπτα ρίχνοντας το βάρος τους και ασκώντας μεγάλη επίδραση, τόσο προς την πλευρά της αρετής όσο και προς την πλευρά της ευτυχισμένης ζωής, δεδομένου ότι οι άνθρωποι προτιμούν και επιλέγουν τα ευχάριστα πράγματα ενώ αποφεύγουν τα δυσάρεστα.
Γίνεται, λοιπόν, πασιφανές ότι η απόρριψη των ηδονών δεν ταιριάζει στα ανθρώπινα. Ακόμα, όμως, κι αν υποθέταμε το αντίθετο μια τέτοια θεωρία, ακόμα κι αν δεχτούμε ότι είναι σωστή, δεν αφορά την ανθρώπινη δράση, που η εμπειρία δείχνει ότι είναι δέσμια των ηδονών. Και αυτή η άποψη έχει υποστηριχθεί πολύ πριν από τη δική μας εποχή. Έχει υπογραμμιστεί από τον εμπειριστή φιλόσοφο Αριστοτέλη πως δε θα μπορούσε παρά να απορρίψει οτιδήποτε αντίκειται στην εμπειρία. Αυτό που τονίζεται από τον Αριστοτέλη είναι ότι η αδιαπραγμάτευτη τάση των ανθρώπων να επιθυμούν τις ηδονές πρέπει να εκληφθεί ως δεδομένο που θα ταξινομηθεί με ηθική ουδετερότητα.
Το γεγονός ότι οι άνθρωποι επιδιώκουν τις ηδονές δεν είναι ούτε καλό ούτε κακό, είναι όμως η πραγματικότητα που κανείς δεν μπορεί να αρνηθεί. Η καταδίκη τους ή η προτροπή για την πλήρη αποφυγή τους ξεπερνά τα ανθρώπινα μέτρα, τους κανόνες της ανθρώπινης φύσης –εφόσον αυτή πιστεύουμε ότι υπάρχει– αφού η εμπειρία δείχνει ότι ο άνθρωπος κινείται διαφορετικά. Μπροστά σ’ αυτό το γεγονός είναι η θεωρία που πρέπει να προσαρμοστεί στην πράξη κι όχι το αντίθετο.
Απορρίπτεται, λοιπόν, μία θεωρία που θέλει τον άνθρωπο παντελώς αποκομμένο από τις ηδονές και φυσικά την ικανοποίησή τους. Κι αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο πρέπει να αναζητήσει κανείς σε βάθος τη σημασία και τη φύση των ηδονών, ώστε να τα προσαρμόσει στις ανάγκες του ανθρώπου προκειμένου να τον ωφελήσει. Η συλλήβδην καταδίκη είναι ένας αφορισμός, που όχι μόνο δεν βοηθά, αλλά μάλλον περιπλέκει τα πράγματα περισσότερο. Θα έλεγε κανείς ότι πρόκειται για την άρνηση της ίδιας της πραγματικότητας. Και η πραγματικότητα καταδεικνύει ότι όλοι οι άνθρωποι αντιλαμβάνονται τις ηδονές ως αγαθό. Στην ουσία ο Αριστοτέλης συνδέει τις σκέψεις του με το πρώτο βιβλίο των Ηθικών Νικομαχείων, όπου είχε ξεκαθαρίσει ότι το υπέρτατο (ολικό) αγαθό του ανθρώπου είναι η ευτυχία, η οποία παρουσιάζεται ως ύψιστη ηδονή δίνοντας στον άνθρωπο θεϊκή υπόσταση.
Προς επίρρωση των ισχυρισμών του, ο Αριστοτέλης θα επικαλεστεί τον Πλάτωνα: «[…] και ο Πλάτωνας αποδεικνύει ότι η ηδονή δεν είναι το υπέρτατο αγαθό. Λέει, δηλαδή, ο Πλάτωνας ότι ο ηδονικός βίος είναι πιο άξιος επιλογής και προτίμησης αν συνδυάζεται με τη φρόνηση παρά χωρίς αυτήν». Σημειώνεται πως ούτε και για τον Πλάτωνα η ηδονή αποτελεί από μόνη της το υπέρτατο αγαθό, αφού δεν μπορεί να θεωρηθεί ως κάτι ιδανικό όσο δεν τελείται υπό το πρίσμα της φρόνησης. Πράγματι, η αναζήτηση της ηδονής που ξεπερνά τα μέτρα του φρόνιμου ανθρώπου, όχι μόνο δεν μπορεί να ταυτιστεί με το υπέρτατο αγαθό, αλλά μπορεί να αποδειχθεί εξόχως επιζήμια, έως αυτοκαταστροφική.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Κ. Π. Καβάφης – Ο ποιητής, το έργο και η εποχή του, onassis.org, διαθέσιμο εδώ
- Ηδονή, onassis.org, διαθέσιμο εδώ
