Του Ιωάννη Περγαντή,
Οι πολεμικές συγκρούσεις αποτελούσαν ανέκαθεν ένα από τα βασικά συστατικά της ζωής των ελληνικών πόλεων-κρατών. Συνοριακοί πόλεμοι έναντι γειτόνων, υπερπόντιες εκστρατείες προς διασφάλιση συμφερόντων, συγκρούσεις προς εξασφάλιση ζωτικών μέσων διαβίωσης μιας πόλης: όλες αυτές οι κατηγορίες πολέμου, μαζί και με πολλές άλλες, χαρακτήριζαν κατά ένα μεγάλο μέρος τον ελλαδικό χώρο. Στο παρόν άρθρο, θα επικεντρωθούμε στην Αθήνα των ύστερων κλασικών χρόνων, στην οποία γιγαντώθηκε κατά πολύ εκείνη την περίοδο το άλλοτε περιφρονούμενο και περιθωριοποιημένο επάγγελμα του μισθοφόρου.
Οι μισθοφόροι υπήρξαν σχεδόν πάντοτε στον ελληνικό χώρο, με πρώτη αναφορά προς αυτούς να γίνεται στην Ιλιάδα του Ομήρου. Αυτό, όμως, δεν σημαίνει πως το φαινόμενο αυτό ήταν διαδεδομένο και αποδεκτό. Το πολεμικό ήθος που διακατείχε την αρχαία ελληνική κοινωνία, όπως το θάρρος και η τιμή, δεν επέτρεπαν στα άτομα να πολεμούν για κάποιον άλλο, παρά την ίδια τους τη πόλη, πόσο μάλλον να το κάνουν σε αντάλλαγμα με χρήματα, με τη κρίση τους να αλλάζει ανάλογα με τον μεγαλύτερο πλειοδότη. Οι οπλίτες, οι οποίοι σχημάτιζαν τις γνωστές φάλαγγες, ήταν πολεμιστές της πατρίδας τους και δεν είχαν τίποτα άλλο στο μυαλό παρά την υπεράσπιση της. Οι μισθοφόροι, οι οποίοι ουσιαστικά δεν είχαν πατρίδα, θεωρούνταν «μιάσματα», με χαρακτηρισμούς όπως «ληστές» και «εγκληματίες» να τους ακολουθούν.
Αυτό, όμως, το παράδειγμα του στρατιώτη που μάχεται αποκλειστικά για τα ιδανικά της πόλης-κράτους του αρχίζει να εκλείπει μετά το τέλος του Πελοποννησιακού Πολέμου, και ειδικότερα τον 4ο αιώνα π.Χ.. Οι τραγικές συνέπειες που έφερε ο πόλεμος σε όλο σχεδόν τον ελλαδικό χώρο, όπως η φτώχεια και οι καταστροφές στις εκτάσεις, ώθησαν ένα μεγάλο μέρος του πολεμικού δυναμικού να στραφεί σε τρίτους οι οποίοι χρειάζονταν στρατιώτες προς εκπλήρωση εκστρατειών, καταβάλλοντας φυσικά και το ανάλογο αντίτιμο. Έτσι, στις αρχές του 4ου αιώνα, βλέπουμε αρκετούς μισθοφόρους να συμπληρώνουν τις τάξεις του Αθηναϊκού στρατού, ανταποκρινόμενοι στη ανάγκη της Αθήνας να διατηρήσει τις εναπομένουσες υπερπόντιες κτήσεις της. Το φαινόμενο αυτό, μαζί και με την άρνηση των γηγενών Αθηναίων να αφήσουν τις ασχολίες τους για να υπηρετήσουν στο στρατό, προκάλεσε τη μαζική εισροή Ελλήνων και ξένων μισθοφόρων, οι οποίοι επί πληρωμή διασφάλιζαν τη κυριαρχία της Αθήνας στο Αιγαίο.
Η παρουσία μισθοφόρων είχε θετικές, αλλά ταυτοχρόνως και αρνητικές εκβάσεις για την Αθήνα. Ξεκινώντας με τα θετικά, όπως αναφέρθηκα και πιο πριν, το μεγαλύτερο μέρος του διαθέσιμου πολεμικού δυναμικού δεν επιθυμούσε να πάρει τα όπλα για την Αθήνα, προτιμώντας την ενασχόληση με τις εργασίες του. Αυτό βοήθησε οικονομικά την Αθήνα, καθώς η παραγωγή προϊόντων (αγροτικών ή εμπορικών) δεν έπαυε σε καιρό πολέμου, εξασφαλίζοντας την συνεχή ροή τους στην αθηναϊκή οικονομία. Δεύτερον, πέρα από την Αττική, η Αθήνα είχε υπό την άμεση ή έμμεση κηδεμονία της περιοχές σε όλον τον ελλαδικό χώρο, περιοχές οι οποίες θα έπρεπε να προστατευθούν. Σύμφωνα με ορισμένες πηγές, οι Αθηναίοι απεχθάνονταν την αποστολή τους σε αυτές τις παραμεθόριες περιοχές, λόγω της μεγάλης απόστασης με την πόλη τους. Με την πρόσληψη όμως μισθοφόρων, οι Αθηναίοι οπλίτες αποποιήθηκαν από αυτό το καθήκον, με ξένους στρατιώτες να παίρνουν τη θέση τους σε φρουρές και φυλάκια κατά μήκος της ανατολικής Μεσογείου.
Από την άλλη, παρά τις θετικές του διαστάσεις, ο θεσμός της μισθοφορίας εγκυμονούσε κινδύνους για την Αθήνα. Αρχικά, από τη στιγμή που ο αθηναϊκός στρατός δεν αποτελείται από γηγενείς Αθηναίους, η θέληση για μάχη μειώνεται δραματικά. Ο μισθοφόρος δεν διαχέεται από πατριωτικά ή ιδεολογικά ιδανικά, παρά μόνο με την επιθυμία για πληρωμή. Στη πρώτη μεγάλη δυσκολία, ή στα πρόθυρα μιας επικείμενης καταστροφής, ο μισθοφόρος μπορεί απλούστατα να το «σκάσει» από το στράτευμα, αφού έχει εξασφαλίσει τον μισθό που του είχε υποσχεθεί, αδιαφορώντας παντελώς για τη τύχη της πόλης. Έπειτα, η Αθήνα, όντας μια δημοκρατία, θέτει τα πάντα υπό συζήτηση και κριτική, ακόμη και τους ίδιους τους στρατηγούς. Έτσι, αρκετές ήταν οι φορές στις οποίες οι στρατηγοί καθαιρέθηκαν από τους ίδιους τους στρατιώτες τους, λόγω ανικανότητας ή άλλων αιτιών. Από τη στιγμή που το στράτευμα αποτελείται από ξένους, η άσκηση κριτικής στο πρόσωπο του στρατηγού παύει να υφίσταται, δίνοντάς του απεριόριστες ελευθερίες κινήσεων και τακτικών, χωρίς τη δυνατότητα επέμβασης κανενός. Ο στρατηγός ανεξαρτητοποιείται από τη βούληση της πόλης, ανοίγοντας του το πεδίο της χωρίς έλεγχο εκστράτευσης και διεξαγωγής πολέμου.
Καταληκτικά, ο θεσμός της μισθοφορίας ρίζωσε για τα καλά στον πολεμικό μηχανισμό της Αθήνας, προσφέροντας της νέες δυνατότητες και δυναμικές, αλλά και παράλληλα δημιουργώντας ανεπιθύμητες και επικίνδυνες καταστάσεις. Οι ξένοι επί πληρωμή στρατιώτες θα κατακλύσουν τις επόμενες δεκαετίες όλες τις πόλεις-κράτη του ελλαδικού χώρου, μεταβάλλοντας ριζικά τις ισορροπίες και τις δυναμικές της εκάστοτε πολιτικής οντότητας.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Mosse, Claude (2002), Ιστορία μιας δημοκρατίας: Αθήνα, Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης.
- Mercenaries Were More Common in Greek Warfare Than Ancient Historians Let on, smithsonianmag.com, Διαθέσιμο εδώ
- Were There Mercenary Units in Ancient Greece?, thecollector.com, Διαθέσιμο εδώ
- Rise of the Greek Mercenaries in the Classical World, wondriumdaily.com, Διαθέσιμο εδώ
