Του Αινεία Βαφειαδάκη,
Η απόκτηση του δικαιώματος να ζεις και να εργάζεσαι σε άλλη χώρα είναι, συνήθως, μια μακρά και δύσκολη διαδικασία, με σημαντικά πλεονεκτήματα που τείνουμε να ξεχνάμε. Η πρόσβαση στη δωρεάν εκπαίδευση, υγεία, κοινωνική ασφάλιση, διάφορες οικονομικές ρυθμίσεις (για τους επιχειρηματίες) κ.λπ., πέρα από την επιβεβαίωση της ύπαρξής μας, είναι μερικά από τα οφέλη που προσφέρει η εθνική υπηκοότητα. Παραδοσιακά, ο τόπος που θα απολαμβάνει κανείς τα παραπάνω οφέλη κρινόταν από τη γέννηση, όμως, τελευταία, αναδύονται νέες ευκαιρίες υπηκοότητας και μέχρι εδώ, δεν βλέπουμε κανένα πρόβλημα σε αυτό.
Το θέμα της μετατροπής της σύστασης της υπηκοότητας από κάτι συμπαγές και με καθορισμένες προαπαιτήσεις, οι οποίες προϋποθέτουν τη σύνδεση του ατόμου με το μέρος που θα λάβει την υπηκοότητα σε κάτι πιο «ρευστό», αναλύει ο Femke Herregraven στο έργο του Liquid Citizenship (Ρευστή υπηκοότητα), το οποίο άρχισε το 2015. Στην Ελλάδα, παρουσιάστηκε το 2022 από το Ε.Μ.Σ.Τ. (Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης), στην έκθεση Statecraft–Διαμορφώνοντας το Κράτος. Η έκθεση έχει μεγάλο ενδιαφέρον και νόημα, αλλά εμείς –για την ώρα– θα σταθούμε στο έργο του Herregraven και στην προέκταση αυτών που περιγράφει.
Το έργο άρχισε ως εφαρμογή, τύπου App Store, όπου ο χρήστης μπορεί να περιηγηθεί στις διάφορες επιλογές που παρέχονται από τις χώρες, την κλασική πολιτογράφηση (π.χ. έπειτα από 7 χρόνια δουλειάς), την οικονομική (golden visas), και την παράνομη διακίνηση (smuggling). Στην επιλογή “Smuggle Destinations” μπορείς να δεις και τις διάφορες γεωγραφικές οδούς που ακολουθούνται για να φτάσεις ή να φύγεις από την εκάστοτε χώρα. Στην εφαρμογή μπορεί κανείς να παρατηρήσει διάφορα παράδοξα, όπως ότι στα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα για να λάβεις ιθαγένεια έχει ως πρώτη επιλογή την υποχρεωτική διαμονή για τουλάχιστον 20 με 30 χρόνια. Το παράδοξο συνεχίζεται στη δεύτερη επιλογή, όπου απλά χρειάζεσαι 3 χρόνια και έναν γάμο, το οποίο τυχαίνει να εφαρμόζεται μόνο για γυναίκες.
Πολλές αναπτυσσόμενες χώρες της Νότιας Αμερικής και της Αφρικής, μαζί με χώρες του Ευρωπαϊκού Νότου, όπως η Ελλάδα, και κάποιες ακόμα αναπτυγμένες, όπως ο Καναδάς, διαφημίζουν την πώληση υπηκοότητας ή, σε πρώτο στάδιο, άδειας διαμονής. Στην Ελλάδα, οι Golden Visas μπορούν να αποκτηθούν, είτε μέσω της αγοράς ακίνητης περιουσίας άνω των € 250.000 είτε μέσω επενδύσεων αξίας € 400.000 σε μετοχές, καταθέσεις και ομόλογα. Το έργο θέλει να δείξει ακριβώς αυτό που αναδύεται με αυτά τα νούμερα, την εμπορευματοποίηση της άδεια διαμονής και της ιθαγένειας σε ένα προϊόν πολυτελείας.
Παράλληλα, πολιτικοί και οικονομικοί πρόσφυγες πληρώνουν ό,τι έχουν για να διασχίσουν τα σύνορα, θέτοντας τη ζωή τους σε κίνδυνο, για να διεκδικήσουν ένα νέο, πιο ελπιδοφόρο νομικό καθεστώς, έως ότου να στοιβαχθούν σε «Δομές Φιλοξενίας», όπου οι προβληματικές συνθήκες διαβίωσης είναι γνωστές (ενδεικτικά άρθρα: Όταν παγώνει η κόλαση και Life in a Greek makeshift migrant camp).
Οι συνέπειες της εμπορευματοποίησης συνεχίζονται στους γηγενείς, καθώς η απαιτούμενη ποσότητα προς επένδυση για ακίνητα είναι χαμηλότερη, συγκριτικά με τις άλλες επιλογές (250.000 αντί 400.000), μαζί και με σταθερή απόδοση που προσφέρει, οι επενδυτές έχουν σαφή προτίμηση σε αυτή την επιλογή. Με αποτέλεσμα, το 1/3 των συναλλαγών στα ακίνητα να αφορούν τις Golden Visas (Surak and Tzuzuki, 2020). Το παραπάνω έρχεται να προστεθεί στην ήδη υπερθερμασμένη αγορά ακινήτων, όπως παρουσιάζεται και από την έρευνα του ινστιτούτου Eteron, “Housing 360°“ (βλ. διάγραμμα).
Από το 2022, πολλές κυβερνήσεις, όπως του Ηνωμένου Βασιλείου και της Βουλγαρίας, σταμάτησαν την έκδοση των Golden Visas, διότι το πρόγραμμα ήταν νομικά ανεξέλεγκτο και αποτελούσε μια εύκολη παράκαμψη των ευρωπαϊκών κυρώσεων στη Ρωσία. Σε συνέχεια, το 2023, ακολούθησε η Ιρλανδία και, έπειτα, η Πορτογαλία, η οποία σταματάει το πρόγραμμα για διαφορετικούς λόγους. Ο πρωθυπουργός της Πορτογαλίας ανακοίνωσε τον τερματισμό του προγράμματος, με στόχο την αντιμετώπιση της έλλειψης προσιτής στέγης. Μάλιστα, όσοι θελήσουν να ανανεώσουν την Golden Visa θα πρέπει είτε να χρησιμοποιούν την ακίνητη περιουσία που επένδυσαν ως προσωπική τους κατοικία ή να τη μισθώνουν μακροχρόνια, μια παραδοχή του προβλήματος που δημιούργησαν οι Golden Visa και οι εφαρμογές βραχυχρόνιας μίσθωσης.
Κόντρα στις παραπάνω προβληματικές, το Ελληνικό κράτος δεν δείχνει να ακολουθεί την πορεία των υπόλοιπων ευρωπαϊκών κρατών. Τον Σεπτέμβριο του 2022, στη ΔΕΘ, ο πρωθυπουργός είχε ανακοινώσει την αύξηση της απαιτούμενης επένδυσης στα ακίνητα, από 250.000 σε 500.000€, το οποίο θα άρχιζε από την 1η Μαΐου 2023, όμως αναβλήθηκε έως τις 31 Ιουλίου.
Η τέχνη, μαζί με την πολιτική οικονομία, μέσω των έργων του Herregraven και των Begg & Ressler, παρουσίασαν μια οπτική καλύτερα από ποτέ. Η ταινία των Begg & Ressler δείχνει πως η ελεύθερη μετακίνηση είναι δικαίωμα, που πρέπει να εκχωρείται σε κάθε άνθρωπο, ανεξάρτητα από τη χώρα στην οποία έχει γεννηθεί. Το Liquid Citizenship του Herregraven δείχνει πως η εμπορευματοποίηση της ιθαγένειας έφερε αυτή την ελευθερία, όμως μόνο για μια πολύ μικρή μερίδα του πληθυσμού, δυσχεραίνοντας τη θέση των υπολοίπων.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Femke Herregraven. Liquid Citizenship, emst.gr, 2015/2018, διαθέσιμο εδώ
- Statecraft – Διαμορφώνοντας το Κράτος, επιμέλεια: Κατερίνα Γρέγου, ΕΜΣΤ, 2022
