Του Γιάννη Μάρκελλου,
Η Αρχαιολογία του παιδικού θανάτου απετέλεσε ένα ζωηρό πεδίο έρευνας αποκρυστάλλωσης αυτού του πολυδιάστατου φαινομένου. Η μελέτη αυτού του ζωηρού πεδίου ερεύνης αποτελεί ένα συναρπαστικό πεδίο για την Αρχαιολογική επιστήμη. Η Αρχαιολογία του παιδικού θανάτου ή αλλιώς οι παιδικές ταφές αποκτούν έντονη ψυχολογική φόρτιση αντιλαμβανόμενος κανείς την άδικη απώλεια από την οποία υποφέρουν οι γονείς. Αρχαιολογικές προσεγγίσεις των παιδικών ταφών έτειναν να περιορίζονται μόνο στην κοινωνικό-οικονομική κατάσταση, οπότε τα συναισθήματα και η γονεϊκότητα παραβλέπονταν. Μελετώντας παιδικές ταφές θα μπορούσαμε να μεθερμηνεύσουμε με τον πιο έκδηλο τρόπο, κατά πόσο υπήρχε η αντίληψη του συναισθηματικού δεσμού με το παιδί στην αρχαιότητα κατά τον 5ο αιώνα π.Χ. Το συγκεκριμένο άρθρο έρχεται να αποκρυσταλλώσει το ρόλο των παιδιών μέσω των ταφικών συμφραζομένων, κατά πόσο δηλαδή οι άνθρωποι μεριμνούν για τις ταφές τους, αποκτούν ενεργό ρόλο με λίγα λόγια.
Η διασπορά των παιδικών ταφών εκτείνεται σε όλο το μήκος του κεντρικού άστεως της Αθήνας. Οι έρευνες που έχουν πραγματοποιηθεί αποκαλύπτουν ένα μεγάλο εύρος παιδικών ταφών που ενυπάρχουν στα μεγάλα νεκροταφεία, όπως αυτό του Κεραμεικού και της Ελευσίνας. Βέβαια, συναντάμε και τα μικρότερα νεκροταφεία, ενδεικτικά μόνο να αναφέρουμε αυτό των Αχαρνών, του Σουνίου, του Θωρικού και του Ωρωπού. Η παιδική ταφική τελετουργία θα πρέπει να κατανοηθεί εντός του χρονολογικού πλαισίου, που κρίνεται εξόχως σημαντική. Κατά την Γεωμετρική περίοδο, τα παιδιά μικρής ηλικίας θάβονταν μέσα σε τεφροδόχα αγγεία. Τα αγγεία ακολουθούσαν τις επιταγές του καιρού τους. Κατά την Αρχαϊκή περίοδο συνεχίζεται άοκνα η παλαιά λογική, η οποία έβρισκε πάλι τους ανηλίκους να θάβονται σε αγγεία. Η Κλασική όμως περίοδος σημειώνει ένα ευρύ πέπλο αλλαγών. Τα παιδιά θάβονται σε λίθινους σαρκοφάγους, αλλά το τελετουργικό της καύσης, ενώ μπορεί να χρησιμοποιηθεί σε μικρά παιδιά παρατηρείται το φαινόμενο να μην πολυχρησιμοποιείται.
Η πλειονότητα των παιδικών ταφών απαντάται σε συγκεκριμένους τύπους τάφων. Ο τρόπος με τον οποίο θάβονταν τα παιδιά σημειώνει ποικιλία. Αυτό υποδηλώνει μια δυσκολία στον τρόπο ερεύνης, καθώς δεν θα πρέπει να μελετηθούν μόνο το μέγεθος των ταφικών συνόλων, αλλά τα κτερίσματα και το οστεολογικό υλικό. Όλα αυτά συνηγορούν στο γεγονός, ότι το φύλο και η ηλικία του ενταφιασμένου δεν αποτελούν μοναδικοί μάρτυρες αλλά θα πρέπει να συνυπολογιστούν διάφοροι παράμετροι.
Α. Τα Νεκροταφεία της Αττικής
Τα νεκροταφεία βρίσκονταν εξ ολοκλήρου έξω το από το κλεινόν άστυ. Αυτό γίνεται περισσότερο κατανοητό από μια επιστολή την οποία έστειλε ο Κικέρωνας ζητώντας ένα τάφο στο κέντρο των Αθηνών προκειμένου να θάψει έναν Ρωμαίο φίλο, λέγοντας πως δυστυχώς οι Αθηναίοι δεν συμφωνούν με το αίτημα μου. Το σημαντικότερο ταφικό σύνολο εντός των Αθηνών είναι αυτό του Κεραμεικού. Άλλα νεκροταφεία ιδιαίτερης μνείας είναι το νεκροταφείο βόρεια της Ιεράς οδού και το νεκροταφείο που βρίσκεται στην σημερινή πλατεία Ελευθερίας κατά μήκος της οδού Πειραιώς. Το δυτικό νεκροταφείο της Ελευσίνας παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, αν αναλογιστεί κανείς ότι έχει γίνει πολύ σπουδαία έρευνα από τον Γεώργιο Μυλωνά φέρνοντας στο φως ταφές που χρονολογούνται μέχρι τα Ρωμαϊκά χρόνια. Τέλος, το νεκροταφείο των Αχαρνών συγκεντρώνει ιδιαίτερο ενδιαφέρον από την άποψη ότι υπάρχουν παιδικές ταφές σε λάρνακες η λουτήρες.
Κατά την Κλασική περίοδο, τα φαινόμενα της καύσης και αυτό του ενταφιασμού κυριαρχούσαν. Ο λάκκος είναι ο απλούστερος τρόπος ταφής. Τα παιδιά θάβονταν σε πήλινες λάρνακες-λουτήρες, όπως σημειώνει ο John Boardman. Επίσης, παρατηρείται το φαινόμενο τα βρέφη να θάβονται σε αγγεία. Δεν θα πρέπει να παραλειφθεί το γεγονός ότι η οικογένεια επέλεγε τον τρόπο ταφής που ήθελε. Η σύγχρονη έρευνα αναλώθηκε προκειμένου να καταγράψει σε ένα κατάλογο όλες τις παιδικές ταφές. Σύμφωνα με αυτόν, έχουμε τρεις ταφές σε λάκκο, πέντε τάφους από την Ελευσίνα και τέσσερις σαρκοφάγους. Ακόμη, το νεκροταφείο της Ελευσίνας περιείχε δέκα εγχυτρισμούς. Αναφέραμε ήδη πως συνηθισμένος τρόπος ταφής των παιδιών ήταν οι λίθινοι σαρκοφάγοι. Ουσιαστικά αποτελούνται από δύο κομμάτια το ένα πάνω στο άλλο για να περιβάλλουν το ανήλικο παιδί.
Πρωτύτερα έγινε πάλι λόγος ότι παιδιά θάβονταν μέσα σε αγγεία. Αυτό έχει μια διαφοροποίηση αν αναλογιστεί κανείς ότι έπαιζε σημαντικό ρόλο το φύλο του παιδιού. Αν ήταν κορίτσι χρησιμοποιείτο αμφορείς με λαβές στον ώμο, ενώ αν ήταν αγόρι υπήρχαν λαβές στο σώμα του αγγείου. Η χρήση του τεφροδόχου αγγείου είχε και την δυνατότητα της εύκολης μετακίνησης αλλά και το γεγονός ότι κόστιζε πολύ λιγότερο. Βέβαια, στις μέρες μας η έρευνα δεν έχει στα χέρια απτά στοιχεία που να κοστολογούν με ακρίβεια τα αγγεία.
Η Λάρνακα χωρίς αμφιβολία δέχθηκε μεγάλη διάδοση. Το νεκροταφείο της οδού Σταδίου φανερώνει τον τάφο ΙΙ, μια παιδική λάρνακα όπου βρέθηκαν κατεστραμμένα οστά, ένα πήλινο ειδώλιο παιδιού, ειδώλια πτηνών και δύο μελαμβαφή φιαλίδια. Η ταφή χρονολογείται τον 5ο αιώνα π.Χ.
Η καύση δεν θα μπορούσε να μην αναφερθεί, καθότι ήδη από την Αρχαϊκή περίοδο εντοπίζονται μαρτυρίες της γενικευμένης χρήσης της. Η πρωτογενής καύση κατά την οποία το σώμα του νεκρού καίγεται μέσα στο τάφο του και η δευτερογενής καύση, κατά την οποία ο νεκρός καίγεται σε άλλο μέρος και μεταφέρονται η τέφρα και τα οστά στον τάφο του αποθανόντος.
Β. Τα ταφικά έθιμα στην ζωή των Αρχαίων Ελλήνων
Τα νεκρικά έθιμα ήταν ιδιαιτέρως σημαντικά για την ζωή των Αρχαίων Ελλήνων. Ήδη από την Γεωμετρική περίοδο αυτό το ενδιαφέρον βλέπουμε να μεταφυτεύεται και στην τέχνη τους. Ήταν ένα είδος τιμής για τον Έλληνα να ταφεί στην πατρίδα του και να του αποδοθούν οι πρέπουσες τιμές εκ μέρους του συγγενικού του περιβάλλοντος. Η Πρόθεση και η Εκφορά αποτελούσαν τις πράξεις που συνέβαιναν τις επόμενες μέρες του θανάτου. Η πρόθεση ουσιαστικά είχε ως σκοπό να βεβαιώσει το θάνατο του νεκρού ενώ η εκφορά σηματοδοτούσε την μεταφορά από το σπίτι στο τάφο του.
Στου αρχαίους Έλληνες δέσποζε η άποψη, ότι τα νεκροταφεία συνδέονταν άμεσα με το κοινωνικό-πολιτικό γίγνεσθαι και τις συνήθειες των κατοίκων και ιδίως των γυναικών. Επί παραδείγματι το νεκροταφείο στην Ιερά οδό οδηγεί στο Ιερό της Δήμητρας στην Ελευσίνα. Κατά την Κλασική, δε, περίοδο πρέπει να αναφερθεί, ότι οι παιδικές ταφές κατά μήκος της Ιεράς αυξήθηκαν.
Γ. Τα κτερίσματα ως κοινωνική ταυτότητα του αποθανόντος
Τα κτερίσματα κατά πλειονότητα έμπαιναν μέσα στο τάφο κατά την Αρχαϊκή περίοδο και τοποθετούνταν στο κεφάλι ή στα πόδια του νεκρού. Κατά την Κλασική περίοδο, οι Αύλακες προσφορών συνδέονται άρρηκτα με τις παιδικές ταφές. Η Κλασική περίοδος αλλάζει το σκηνικό με τα κτερίσματα να τοποθετούνται μέσα ή και έξω από το τάφο. Τα κτερίσματα ήταν συνήθως αγγεία ή ειδώλια. Να αναφερθεί μόνο ότι το Νεκροταφείο της Ελευσίνος περιείχε μεγάλο αριθμό ληκύθων που απαντούσαν σε παιδικές ταφές. Δύο ειδών αγγεία είναι αυτά που χρησιμοποιούνται για τις παιδικές ταφές το θήλαστρο και ο χούς. Τα ειδώλια, επίσης, είναι χαρακτηριστικό γνώρισμα των παιδικών ταφών. Οφείλουμε να σημειώσουμε ότι η σωστική έρευνα ανέσυρε ειδώλια που απεικόνιζαν γυναίκες να κρατούν νήπια.
Στις παραπάνω σειρές, δόθηκαν τα μεθοδολογικά εργαλεία προκειμένου το κάθε αρχαιολογικό συγκείμενο να αποκτά απευθείας ιστορικό και κοινωνικό υπόβαθρο. Όλα ήταν συνδεδεμένα με την ποιότητα του πολιτισμού τους και πάντα ακολουθούσαν πιστά τις επιταγές των καιρών. Η ταφική αρχαιολογία έρχεται να συμβάλλει τα μέγιστα σε μια σειρά από ανθρώπινες δραστηριότητες του δημοσίου και ιδιωτικού βίου μας.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Ευσταθία, Δ. (2014), Παιδικές ταφές με γραπτά αγγεία στην Αττική του 5ου αιώνα π.Χ., Βόλος: Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Διαθέσιμο: εδώ
- Boardman, J. (2011), Έθιμα ταφής στον Αρχαίο Ελληνικό κόσμο, Αθήνα: Εκδόσεις Καρδαμίτσα.
- Δημάκης, Ν. (2018), The Archaeology of child death, Μεταδιδακτορική έρευνα, ΕΚΠΑ
