Της Ιωάννας Λογάρου,
Στην πλειοψηφία των ταινιών του Σουηδού σκηνοθέτη Ingmar Bergman, οι ήρωες αισθάνονται ένα ψυχικό αδιέξοδο, το οποίο αντανακλάται στις ανθρώπινες σχέσεις και αναδεικνύει την περιπλοκότητά τους. Μάλιστα, στην τριλογία του Trilogy of Faith, ο Bergman συνδυάζει αυτό το ψυχικό αδιέξοδο του ανθρώπου με την αμφιβολία για τον Θεό και την αναζήτησή του. Στην πρώτη χρονικά ταινία της τριλογίας αυτής (Through a Glass Darkly), η Karin λόγω της επιδεινωμένης κατάστασης της ψυχικής της υγείας βρίσκεται στο εξοχικό της οικογένειάς της με τον πατέρα, τον άντρα και τον αδελφό της. Εκεί, οι παραισθήσεις της γίνονται ακόμα πιο έντονες, μιας και ακούει φωνές σ’ ένα παραμελημένο δωμάτιο, ενώ βλέπει τον Θεό με τη μορφή αράχνης.
Ο Bergman, επίσης, επιλέγει να μην οπτικοποιεί τις φαντασιώσεις της Karin, προβάλλοντας το σκοτάδι και την απομονωμένη οπτική της Karin γύρω από τον Θεό. Οι άντρες που την περιβάλλουν φαίνονται ανίκανοι να την φροντίσουν ουσιαστικά, γι’ αυτό και ο σκηνοθέτης καταφέρνει να συνδυάσει τα σχεδόν προσωπικά του ερωτήματα για την ύπαρξη και την ιδέα του Θεού με τη σημασία και τη σημαντική επιρροή των ανθρώπινων σχέσεων στην ψυχική μας υγεία.
Η επόμενη ταινία της τριλογίας, με την οποία θα ασχοληθούμε εκτενέστερα (Winter Light), εστιάζει στην έλλειψη πίστης ενός ιερέα (Thomas). Ο Thomas τηρεί με ευλάβεια τα θρησκευτικά του καθήκοντα και προσπαθεί να συμβουλεύσει σωστά ανθρώπους που ζητούν βοήθεια από εκείνον. Ο διαρκής του φόβος να κρύψει τον αθεϊσμό του, εξαλείφεται όταν εκμυστηρεύεται σε ένα μέλος της κοινότητας τη βαθιά του αδιαφορία για τον Θεό. Μάλιστα, το Winter Light τονίζει τη διαταραχή των σχέσεων που επέρχεται όταν απαρνηθείς τον Θεό. Ο Thomas, έπειτα από τον θάνατο της γυναίκας του, άρα και την εγκατάλειψη της αγάπης, θεώρησε ανέφικτο να πιστέψει πραγματικά στον Θεό, μιας και ο συνδυασμός Θεού και Αγάπης αποτελούν γι’ αυτόν έννοιες που ταυτίζονται. Έτσι, ο Thomas αρνείται την ανιδιοτελή αγάπη μιας γυναίκας (Marta) και καθ’ όλη τη διάρκεια της ταινίας παρατηρούμε την ανημποριά που αισθάνεται ο Thomas όσον αφορά τις σχέσεις του με τους υπόλοιπους ανθρώπους, αλλά και με τις δικές του προθέσεις και ιδέες.
Η τελευταία ταινία της τριλογίας (The Silence) εστιάζει σε δύο γυναίκες, την άρρωστη Ester και την Anne, που δεν αποκαλύπτεται αν είναι αδελφές ή ερωτικοί σύντροφοι. Βρίσκονται σε ένα άγνωστο μέρος και μαζί με ένα παιδί (που και πάλι δεν είναι εμφανές αν η μητέρα του είναι η Ester ή η Anne) αντιμετωπίζουν την απόλυτη απουσία του Θεού στη ζωή τους ή, όπως αποκαλύπτει και ο τίτλος, τη σιωπή του. Η έντονα διαταραγμένη σχέση των δύο γυναικών, αλλά και των ερωτικών σχέσεων της Anne με τους άντρες και την απόλυτη απομόνωση της Ester, φωτίζουν για ακόμα μία φορά το πώς η απουσία του Θεού μπορεί να οδηγήσει σε διασπασμένες σχέσεις και αέναους προβληματισμούς για την ύπαρξη και το νόημα αυτής.
Στο Winter Light, ο Thomas βιώνει την υπέρτατη απόγνωση σχετικά με την πίστη του για τον Θεό. Κάτι τέτοιο γίνεται αντιληπτό από τον τρόπο που μεταχειρίζεται την ερωμένη του, Marta, η οποία, ενώ του προσφέρει γενναιόδωρα την αγάπη της, εκείνος την απορρίπτει. Μάλιστα, παρατηρούμε τον Thomas να διαβάζει ένα μακροσκελές γράμμα της Marta. Σε αυτό, η Marta εξιστορεί ένα συμβάν του περυσινού καλοκαιριού που λόγω μιας αλλεργίας απέκτησε εξανθήματα σε όλο της το σώμα. Η ανικανότητα του Thomas να αφουγκραστεί την κατάσταση και να ενδιαφερθεί για τα βάσανα της Marta, την οδήγησε σε βαθύτερες σκέψεις. Απευθυνόμενη στον Θεό, παρόλο που δηλώνει άθεη, αναρωτιέται γιατί μέσα της επικρατεί ο φόβος και το αίσθημα του ανικανοποίητου. Ζητά από τον Θεό έναν σκοπό, ώστε να τον υπηρετεί και να εξυπηρετεί την ύπαρξή της. Αυτός ο σκοπός συνειδητοποίησε ότι είναι το να αφιερώσει τη ζωή της στην αγάπη της για τον Thomas. Κάτι τέτοιο δεν συνάδει με τα αισθήματα του Thomas, μιας και είναι παραδομένος στην απελπισία έπειτα από την απώλεια της γυναίκας του.
Ένα επιπλέον περιστατικό, μέσω του οποίου αντιλαμβανόμαστε το ψυχικό αδιέξοδο του Thomas, σχετίζεται με τον Jonas. Ο Jonas, με αφορμή την εφεύρεση της ατομικής βόμβας, οδηγήθηκε σε ορισμένους υπαρξιστικούς προβληματισμούς. Έπειτα από μία συνάντηση με τον Jonas, ο Thomas, αντί να μεριμνήσει για την ψυχική υγεία του Jonas και να τον συμβουλεύσει ψύχραιμα και καλοπροαίρετα, εξέφρασε όλες τις ενδόμυχες σκέψεις του, εκθέτοντάς του το γεγονός ότι, ο Θεός που υπήρχε πάντα για εκείνον, βασίζονταν σε εγωιστικά κίνητρα και η αληθινή του έννοια φαντάζει ανύπαρκτη. Μία τόσο σοβαρή κατάθεση ψυχής, σε συνδυασμό με την απόγνωση που χαρακτήριζε και προηγουμένως τον Jonas, τον οδήγησε στην αυτοκτονία. Μετά από το θέαμα του νεκρού Jonas, ο Thomas βυθίζεται ακόμα περισσότερο στη θλίψη και στα αναπάντητα ερωτήματά του σχετικά με την πίστη του και την αληθινή του πρόθεση πίσω από αυτήν.
Η βαθιά σιωπή του Thomas γύρω από την έννοια της πίστης, της αγάπης και της ανιδιοτελούς βοήθειας όλο και αποδυναμώνει την ιδέα του Θεού για εκείνον. Κάτι τέτοιο μας θυμίζει τη γνωστότερη, ίσως, φράση του Νίτσε: «Ο Θεός είναι νεκρός».
O Γερμανός φιλόσοφος Friedrich Nietzsche στο βιβλίο του The Gay Science που δημοσιεύτηκε το 1882, γράφει: «Ο Θεός είναι νεκρός. Ο Θεός παραμένει νεκρός. Κι εμείς τον σκοτώσαμε». Ο αφορισμός αυτός ξεστομίζεται μέσα από μία ιστορία του Madman που αναζητά απεγνωσμένος τον Θεό ενώ οι περαστικοί αδιαφορούν για την οδύνη του. Αντιμετωπίζοντας την απαξίωση από τους συμπολίτες του ο Madman σπάει και σβήνει το φανάρι του στο έδαφος. Στη συνέχεια, υποστηρίζει ότι η πρόθεσή του να διαφωτίσει τους υπολοίπους δε βρίσκει ανταπόκριση, γιατί δεν είναι αυτή η κατάλληλη στιγμή. Η απώλεια της πίστης σε παγκόσμιες θεωρίες για τον Madman, και κατ’ επέκταση τον Νίτσε, θεωρείται από τα πιο ένδοξα γεγονότα στην ιστορία.
Για πολλούς φιλοσόφους, ο Νίτσε, καθώς επικοινωνούσε τις σκέψεις του γύρω από τον θάνατο του Θεού, έμοιαζε με προφήτη. Ο ίδιος βίωνε τη δυστυχία, την αγωνία και τον πόνο που προσδίδει ένας άθεος κόσμος, τη στιγμή που οι υπόλοιποι ήταν τυφλοί απέναντι στη μοίρα τους. Ο Νίτσε τόνιζε τις καταστροφικές συνέπειες που θα προκαλούνταν αν οι άνθρωποι έπαυαν να διατηρούν την πίστη τους σε παγκόσμιες θεωρίες, όπως αυτή του Θεού. Αν οι κοσμοθεωρίες που επικρατούν χάσουν την επιρροή τους (και επέλθει ο θάνατος του Θεού), ο άνθρωπος θα βυθιστεί δυνητικά σε μία κατάσταση νιχιλισμού, μιας και το νόημα θα εκλείπει απ’ τη ζωή του, όπως ακριβώς συνέβη και με τον Thomas.
Όπως αναφέρει και στο βιβλίο του, Human, all too Human, το δέντρο της ζωής δεν ταυτίζεται με τη γνώση, μιας και η τελευταία μας οδηγεί στην απόρριψη δογμάτων και στον δρόμο για την αλήθεια, που προκαλεί θλίψη. Ο Νίτσε, ωστόσο, θεωρούσε ότι η απαλλαγή από κάθε είδους πίστη που έχει προκύψει από την ανάγκη του ανθρώπου να προστατευτεί από τη σκληρή πραγματικότητα ωφελεί τον άνθρωπο ως προς την ανάδειξη της δημιουργικότητάς του και την κατασκευή των δικών του ιδεών.
Ο θάνατος του Θεού δεν πρέπει να αντιμετωπίζεται ως ένας εορτασμός, αλλά μια περίοδος αποπροσανατολισμού και πένθους. Ο Θεός αποτελούσε για τον Νίτσε μία αυθεντία, σύμφωνα με την οποία ιουδαιοχριστιανικές ηθικές αξίες αποκτούσαν δύναμη. Οι συγκεκριμένες ηθικές αξίες, όπως παρουσιάζει και στο βιβλίο του On the Genealogy of Morality, δεν τον βρίσκουν σύμφωνο, μιας και έχουν ενσωματώσει στο σκεπτικό της δυτικής κουλτούρας αξίες όπως η συμπόνια, ο αλτρουισμός και ο οίκτος. Επιπλέον, το αυστηρό ιδεώδες, που προβάλλεται από αυτές τις ηθικές αξίες, έρχεται σε αντίθεση με θεμελιώδεις επιθυμίες του ανθρώπου, όπως το φαγητό και το σεξ.
Η συμφιλίωση του ανθρώπου με την κατάρρευση ήδη δομημένων αξιών (όπως για τον Thomas η έννοια του Θεού και της αγάπης) είναι ψυχολογικά επιζήμια και δύσκολη. Ο θάνατος του Θεού οδηγεί σε δύο μονοπάτια: είτε ο άνθρωπος θα δημιουργήσει έναν δικό του μηχανισμό που θα βασίζεται στην επανεκτίμηση αξιών είτε η έλλειψη της παρηγοριάς του Θεού θα καταστήσει τις αξίες του ανθρώπου αθεμελίωτες και θα επικρατήσει η απάθεια και η απελπισία, διολισθαίνοντας τον πολιτισμό σε έναν βαθύ νιχιλισμό.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Χειμωνιάτικο φως, imdb.com, διαθέσιμο εδώ
- Nietzsche F. W., Η ΧΑΡΟΥΜΕΝΗ ΕΠΙΣΤΗΜΗ, Εκδόσεις Πανοπτικόν: Θεσσαλονίκη 2010
- Nietzsche F. W., ΓΕΝΕΑΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΗΘΙΚΗΣ, Εκδόσεις Πανοπτικόν: Θεσσαλονίκη 2010
