Του Χρήστου Μουτή,
Η Θανατηφόρα Οικογενής Αϋπνία (Θ.Ο.Α.) είναι μια εξαιρετικά σπάνια κληρονομική νευροεκφυλιστική νόσος prion. Οι νόσοι prion οφείλονται στη λανθασμένη αναδίπλωση μιας πρωτεΐνης prion, η οποία έχει την ικανότητα να επάγει λανθασμένες αναδιπλώσεις σε λοιπές πρωτεΐνες, που συσσωρεύονται και προκαλούν διαταραχές στην εγκεφαλική λειτουργία, οδηγώντας στον θάνατο. Προσβάλλουν περίπου 1 άτομο στο εκατομμύριο ανά έτος.
Η πρωιμότερη πιθανή περιγραφή της Θ.Ο.Α. υπολογίζεται περί το 1756, όταν ένας ανώνυμος Ιταλός άνδρας παρουσίασε συμπτώματα συμβατά με τη νόσο. Η πρώτη επίσημη περιγραφή, ωστόσο, συνέβη το 1986 από το νευρολόγο Elio Lugaresi και συνεργάτες του, όταν μέσα από μια σειρά μελετών διευκρινίστηκαν η αιτιολογία, η παθοφυσιολογία και η πορεία της νόσου.
Η Θ.Ο.Α. οφείλεται σε σημειακή μετάλλαξη στο γονίδιο PRNP, το οποίο κωδικοποιεί την πρωτεΐνη prion PrPC, με αντικατάσταση του ασπαρτικού οξέος από ασπαραγίνη στο κωδικόνιο 178. Το μεταλλαγμένο γονίδιο για τη Θ.Ο.Α. έχει παρουσιαστεί μόλις σε 50 οικογένειες παγκοσμίως. Μεταδίδεται με αυτοσωμικό επικρατές πρότυπο κληρονομικότητας ή σπανιότερα εμφανίζεται αυθαίρετα με de novo μετάλλαξη. Οι μεταλλαγμένες PrPC συσσωρεύονται σε εγκεφαλικές δομές όπως ο θάλαμος –απαραίτητος για τη ρύθμιση του ύπνου, της όρεξης και της θερμοκρασίας του σώματος–, η παρεγκεφαλίδα και ο προμήκης μυελός του εγκεφαλικού στελέχους, ενώ ο εγκεφαλικός φλοιός παρουσιάζει σπογγώδεις αλλοιώσεις, οι οποίες είναι χαρακτηριστικές στις νόσους prion.
Η κλινική εικόνα της Θ.Ο.Α. ταξινομείται σε 4 στάδια, η συμπτωματολογία των οποίων είναι ως εξής:
- Στάδιο 1 (3-6 μήνες): Επικρατεί μια υποξεία εγκατάσταση αϋπνίας, η οποία επιδεινώνεται προοδευτικά και συνοδεύεται από ψυχιατρικά συμπτώματα, όπως κρίσεις πανικού, φοβίες και παράνοια. Όταν επιτυγχάνεται ύπνος, χαρακτηρίζεται από την παρουσία ζωηρών και παραστατικών ονείρων.
- Στάδιο 2 (5-9 μήνες): Παρατηρούνται διαταραχές στη διάθεση, με τους πάσχοντες να εμφανίζουν συχνά κατάθλιψη. Επίσης, ενδέχεται να παρουσιαστούν οπτικές ψευδαισθήσεις. Το αυτόνομο νευρικό σύστημα –συγκεκριμένα, το συμπαθητικό– δυσλειτουργεί με την εκδήλωση ταχυκαρδίας, ταχύπνοιας, υπέρτασης, αυξημένης εφίδρωσης, δυσκοιλιότητας και ποικίλων μεταβολών της θερμοκρασίας του σώματος.
- Στάδιο 3 (3 μήνες): Υπάρχει πλήρης διαταραχή του κιρκάδιου ρυθμού, με την επίτευξη ύπνου να καθίσταται δυσχερέστατη.
- Στάδιο 4 (6 μήνες): Η πλήρης αϋπνία οδηγεί σε ταχεία γνωστική έκπτωση και εκδήλωση άνοιας. Οι πάσχοντες καταλήγουν αδύνατοι να μιλήσουν και να κινηθούν. Ακολουθεί κώμα και, εν τέλει, θάνατος.
Η Θ.Ο.Α. εκδηλώνεται συνήθως στο ηλιακό εύρος των 20-70 ετών περίπου, με μέσο όρο τα 45 έτη για την έναρξη συμπτωμάτων, χωρίς διάκριση ανάμεσα στα φύλα. Η διάρκειά της ποικίλλει από 7 έως 36 μήνες, με συνηθέστερη αυτήν των 18 μηνών και η έκβασή της είναι οικουμενικά –όπως υποδηλώνει το όνομά της– θανατηφόρα.
Η διάγνωση της Θ.Ο.Α. βασίζεται εξαρχής σε ορισμένα κριτήρια, βάσει των συμπτωμάτων. Για να θεωρηθεί ότι κάποιος πάσχει πιθανώς από Θ.Ο.Α. πρέπει να εμφανίζει οργανική διαταραχή ύπνου, συν τουλάχιστον 2 από τα κριτήρια των σπογγωδών εγκεφαλοπαθειών:
- Ψυχιατρικά συμπτώματα, όπως ψευδαισθήσεις, αλλαγές στην προσωπικότητα, κατάθλιψη, διαταραχές άγχους
- Αταξία (δυσκολία στο συντονισμό κινήσεων)
- Προβλήματα όρασης (θολή, διπλωπία)
- Μυόκλονος (ανεξέλεγκτη σύσπαση μυών)
- Γνωστικά ελλείμματα
Καθώς, επίσης, και τουλάχιστον 1 από τα ειδικά κριτήρια:
- Ανεξήγητη απώλεια βάρους άνω των 10 κιλών τους τελευταίους 6 μήνες
- Διαταραχές του συμπαθητικού νευρικού συστήματος, όπως αναφέρθηκαν ανωτέρω.
Διαγνωστικές εξετάσεις που συνεισφέρουν περαιτέρω στην εξακρίβωση της νόσου είναι η μελέτη ύπνου, η οποία μπορεί να αναδείξει μειωμένη διάρκεια του σταδίου REM, το ηλεκτροεγκεφαλογράφημα, με οξέα περιοδικά κύματα, ενώ η αξονική τομογραφία και η απεικόνιση μαγνητικού συντονισμού μπορούν να αποκλείσουν άλλα αιτία. Ο μοριακός έλεγχος για την ανεύρεση της μετάλλαξης του γονιδίου PRNP είναι η βέλτιστη μέθοδος επιβεβαίωσης της νόσου.
Δεν υπάρχει οριστική θεραπεία για τη Θ.Ο.Α., επομένως η αντιμετώπιση είναι συντηρητική και υποστηρικτική. Εάν το άτομο λαμβάνει φάρμακα που προκαλούν αϋπνία ή σύγχυση ως πιθανές παρενέργειες συνιστάται η διακοπή τους. Η χρήση συμπληρωμάτων μελατονίνης, μιας ορμόνης που παράγεται από την επίφυση και ρυθμίζει τον κύκλο ύπνου-εγρήγορσης, ίσως οδηγήσει σε μερική ύφεση των συμπτωμάτων. Τα αγχολυτικά φάρμακα, όπως τα βαρβιτουρικά και οι βενζοδιαζεπίνες, έχουν ανάμεικτα αποτελέσματα και υστερούν σε μακροχρόνια αντιμετώπιση. Η ψυχοθεραπεία, τόσο για το άτομο όσο και για την οικογένειά του, είναι ένα απαραίτητο μέσο για τη διαχείριση των συναισθημάτων και της ψυχολογικής κατάστασης που γεννιούνται μέσα από μια βαριά και ψυχοφθόρα νόσο, όπως η Θ.Ο.Α.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Fatal Familial Insomnia, rarediseases.org. Διαθέσιμο εδώ
- Fatal Familial Insomnia, ncbi.nlm.nih.gov. Διαθέσιμο εδώ
- Fatal Insomnia, sleepfoundation.org. Διαθέσιμο εδώ
