Της Κατερίνας Τσαγκαράκη,
Αρχαίοι πολιτισμοί, όπως των Ελλήνων και των Ρωμαίων, απασχολούσαν, απασχολούν και θα απασχολούν για πολλούς αιώνες την ανθρωπότητα για τα επιτεύγματά τους και όχι μόνο. Η πολιτική τους, οι τέχνες τους, η καθημερινότητά τους, η διατροφή, η αρχιτεκτονική, οι διαπροσωπικές τους σχέσεις είναι θέματα που κινούν το ενδιαφέρον όλων μας ψάχνοντας για κοινά και διαφορές με το σήμερα. Ένα τέτοιο θέμα, που θα παρουσιαστεί στο παρόν άρθρο, είναι ο ρουχισμός και ο καλλωπισμός των δύο αυτών πολιτισμών. Θα συναντήσουμε τόσο ομοιότητες όσο και διαφορές μεταξύ τους.
Για τους Αρχαίους Έλληνες η ενδυμασία είχε περισσότερο λειτουργική σημασία και ήταν προσωπική υπόθεση του καθενός πώς θα ντυθεί, με βάση πάντα το στυλ της εποχής και την οικονομική του δυνατότητα. Δεν διέπονταν από κανόνες και πρωτόκολλα και οι μόνες διαφοροποιήσεις αφορούσαν πρακτικά ζητήματα, όπως τα ρούχα εργασίας. Εκ των πραγμάτων, δεν μπορούσε ένας χειρώνακτας να φορά το ίδιο ρούχο με έναν δικαστή, καθώς χρειαζόταν ελευθερία κινήσεων. Για τους Ρωμαίους, από την άλλη, το ενδυματολογικό κομμάτι διέπονταν από αυστηρούς κώδικες και νόμους, κυρίως ως προς τις δημόσιες εμφανίσεις. Δεν υπήρχαν μόνο πρακτικές διαφοροποιήσεις, αλλά και κοινωνικές, με βάση το αξίωμα και την ιδιότητα του κάθε πολίτη.
Ο τρόπος ντυσίματος άλλαζε ανά περίοδο, διαφοροποιούνταν τα σχέδια, τα χρώματα και τα υφάσματα, άλλαζε η μόδα, όπως θα λέγαμε με τα σημερινά δεδομένα. Τόσο των Ελλήνων όσο και των Ρωμαίων τα υφάσματα που χρησιμοποιούσαν ήταν από μαλλί, λινό, αλλά και μετάξι. Είχαν διάφορα και έντονα χρώματα, αλλά και περίτεχνα σχέδια. Ενώ οι Έλληνες χρησιμοποιούσαν μεμονωμένα κομμάτια υφάσματος, που τις περισσότερες φορές δεν χρειάζονταν ράψιμο, οι Ρωμαίοι έραβαν πολλά από τα ρούχα τους και χρησιμοποιούσαν παραπάνω από ένα ύφασμα σε ένα ρούχο.
Ξεκινώντας από τους Έλληνες, θα παραθέσουμε συνοπτικά τα βασικά είδη ρουχισμού των δύο αυτών λαών. Ένα τέτοιο ρούχο ήταν ο πέπλος των αρχαίων Ελλήνων. Πρόκειται για γυναικείο ένδυμα που αποτελούνταν από ένα μάλλινο ορθογώνιο ύφασμα, το οποίο δεν χρειαζόταν ράψιμο. Τον στερέωναν με πόρπες και περόνες, δημιουργώντας ανοίγματα για τον λαιμό και τον δεξιό βραχίονα. Το μήκος του υφάσματος ήταν μακρύτερο από το ύψος της γυναίκας που θα το φορούσε και γι’ αυτόν τον λόγο διπλωνόταν το 1/3 περίπου του πλεονάζοντος υφάσματος προς τα έξω δημιουργώντας το απόπτυγμα ή το δίπλωναν γύρω από τη μέση με μία ζώνη δημιουργώντας τον κόλπο.
Ο χιτών ήταν ένα λινό ρούχο που το φορούσαν κυρίως οι άνδρες. Το μήκος του προσαρμόζονταν ανάλογα με την εργασία και το φύλο. Οι άνδρες φορούσαν τον ποδήρη, που ήταν μακρύς χιτώνας, ενώ ο κοντός χιτώνας ονομαζόταν χιτωνίσκος και τον φορούσαν συνήθως για εργασία, ιππασία ή άσκηση. Βέβαια, από την πρώιμη αρχαϊκή περίοδο υπάρχουν παραστάσεις ανδρών, που φορούν κοντό χιτώνα με ένα μέρος του υφάσματος να περνάει κάτω από τον καβάλο και να δένεται με ζώνη σχηματίζοντας έτσι κάτι σαν σορτς. Ο χιτώνας δενόταν κι αυτός στη μέση με ζώνη, ήταν ραμμένος και το φορούσαν από το κεφάλι στηρίζοντάς τον στους ώμους με κουμπιά, για να δημιουργηθούν μανίκια. Κάποιοι άλλοι είχαν ένα μόνο άνοιγμα από την αριστερή πλευρά, ενώ η δεξιά ήταν ακάλυπτη, για ευκολία κινήσεων, κυρίως για τους εργάτες και τους δούλους.
Άλλο ένα είδος ενδύματος ήταν το επανωφόρι, το οποίο διακρίνονταν στο ιμάτιο και τη χλαμύδα. Το ιμάτιο ήταν ένα εξωτερικό ένδυμα, ένας μανδύας, που φοριόταν και από τα δύο φύλα πάνω από τον χιτώνα τη χειμερινή περίοδο. Ήταν μάλλινο ορθογώνιο ύφασμα που διπλωνόταν με διάφορους τρόπους ανάλογα με την περίσταση και είχε πολλές χρήσεις, όπως κουκούλα για το κεφάλι και για τους στρατιώτες πανωφόρι και κουβέρτα για τις νύχτες. Η χλαμύδα, από την άλλη, ήταν για ένα ανδρικό ρούχο, πιο κοντό από το ιμάτιο και στερεώνονταν με πόρπη, είτε από τη μία πλευρά του σώματος, είτε στο κέντρο κυρίως για τους ιππείς. Τη χλαμύδα τη φορούσαν κυρίως έφηβοι, ταξιδιώτες και στρατιώτες.
Οι Ρωμαίοι τώρα, είχαν επίσημα ενδύματα και πιο απλά, καθημερινά. Η τήβεννος ήταν το ένδυμα που διέκρινε τον Ρωμαίο πολίτη από τον μη Ρωμαίο και τους Έλληνες. Ήταν μάλλινο το ύφασμά της και είχε στρογγυλεμένο κόψιμο. Ήταν ένα περίπλοκο ένδυμα που ανά περιόδους άλλαζε μορφή. Η κλασική μορφή τηβέννου αποτελούνταν από δύο τμήματα κύκλου, από τα οποία το μικρότερο διπλωνόταν, σχηματίζοντας δύο στρώσεις υφάσματος, ενώ χαρακτηριστικές ήταν οι πτυχώσεις και οι πλούσιες δέσμες υφάσματος, όπως ο sinus που κρεμόταν από τον δεξιό ώμο μέχρι το δεξιό γόνατο. Πρόκειται, επομένως, για ένα άβολο ρούχο, που δεν μπορούσε να χρησιμοποιείται στην καθημερινή ζωή, έτσι αποτέλεσε περισσότερο επίσημο ένδυμα για δημόσιες εμφανίσεις και τελετές. Η stola ήταν το αντίστοιχο επίσημο ένδυμα των γυναικών, που το φορούσε η Ρωμαία σεβάσμια δέσποινα. Πρόκειται για ένα μακρύ, ποδήρες ένδυμα – άλλωστε οι Ρωμαίες φορούσαν μακριά ενδύματα, ενώ οι Ρωμαίοι πιο κοντά – με μία λωρίδα ραμμένη στο επάνω στρίφωμα και πολλές πτυχώσεις. Συνήθως, φοριόταν πάνω από την tunica και τη στερέωναν στους ώμους με δύο ταινιόσχημες φάσες.
Στα απλά καθημερινά ενδύματα ανήκε η tunica, που είχε τη μορφή πουκάμισου, ήταν λινή και έμοιαζε αρκετά με τον χιτώνα των Ελλήνων. Ήταν ραμμένη από δύο ξεχωριστά υφάσματα, ένα για την κάθε πλευρά του σώματος (μπρος-πίσω), δεν είχε χειρίδες, οι άνδρες τη φορούσαν μέχρι το γόνατο, ενώ οι γυναίκες πιο κάτω. Επίσης, για τις γυναίκες ήταν φαρδιά και τη φορούσαν με ζώνη στη μέση σχηματίζοντας πτυχώσεις. Συχνά φαίνεται να φορούσαν τη μία tunica πάνω από την άλλη, με την εξωτερική να έχει δύο κόκκινες ταινίες στο ύψος του υφάσματος περιτρέχοντας το σώμα κατά μήκος.
Η paenula ήταν ένα είδος πανωφοριού, το οποίο φορούσαν πάνω από την tunica, καθώς ήταν κατά βάσει χειμερινό ένδυμα και άρα το ύφασμά της ήταν από μαλλί. Είχε τριγωνικό άνοιγμα για το κεφάλι και για τις γυναίκες ήταν μακριά και κλειστή μπροστά μέχρι κάτω. Ένα άλλο τέτοιο είδος, πιο ελαφρύ, ήταν η lacerna και το φορούσαν κυρίως για τη βροχή. Το ύφασμα αποτελούνταν από έντονες χρωματικές αποχρώσεις, το σχήμα του ήταν ημικυκλικό, ενώ στερεωνόταν σαν τη χλαμύδα στο στήθος ή στον δεξιό ώμο με πόρπη. Τη lacerna επιτρεπόταν να τη φορούν πάνω από την τήβεννο σε αντίθεση με την paenula που απαγορευόταν.
Τέλος, για επανωφόρι είχαν το pallium για τους άνδρες και την palla για τις γυναίκες, που έμοιαζε πολύ με το ελληνικό ιμάτιο. Να αναφέρουμε και τρία είδη ενδυμάτων, τα οποία φορούσαν κυρίως οι ντόπιοι κάτοικοι των επαρχιών της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας λόγω του κλίματος. Αυτά ήταν ο birrus, ένα πανωφόρι από βαρύ ύφασμα, ο cucullus, ένα κάλυμμα για το κεφάλι, σαν κουκούλα μέχρι τους ώμους, που το φορούσαν οι εργάτες και οι δούλοι και τα παντελόνια (braccae) που κάλυπταν τα πόδια μέχρι το γόνατο ή πολλές φορές και τον αστράγαλο.
Ιδιαίτερη σημασία έδιναν και για τον καλλωπισμό τους τόσο οι Έλληνες όσο και οι Ρωμαίοι. Κοσμήματα, κομμώσεις, και το μακιγιάζ της εποχής πρωταγωνιστούσαν στις εμφανίσεις τους. Δαχτυλίδια, βραχιόλια, περιδέραια από χρυσό και ατσάλι με περίτεχνα σχέδια συνέθεταν μία ολοκληρωμένη εμφάνιση και των δύο φύλων. Μάλιστα, υπήρχαν τα λειτουργικά κοσμήματα, όπως οι πόρπες, οι περόνες και οι ζώνες, οι οποίες λόγω της έντονης χρησιμότητάς τους απέκτησαν και διακοσμητικό χαρακτήρα και εκείνα που είχαν καθαρά συμβολικό και διακοσμητικό χαρακτήρα.
Οι κομμώσεις της εποχής ποίκιλαν, μακριά και κοντά μαλλιά για τους άνδρες, ενώ οι γυναίκες συνήθιζαν να έχουν μακριά μαλλιά, εκτός αν ήταν δούλες ή είχαν πένθος, τότε τα είχαν κοντά. Κυρίαρχο ρόλο στις κομμώσεις των γυναικών κατείχαν τα περίτεχνα χτενίσματα, που εμπνέουν ακόμα και σήμερα τους κομμωτές. Και τέλος, η περιποίηση προσώπου και η ψιμυθίωση, δηλαδή το μακιγιάζ. Χρησιμοποιούσαν καλλυντικά από φυτικά έλαια, όπως το αμύγδαλο και η ελιά, αρώματα, ακόμα και αποσμητικά. Συνήθιζαν να βάφουν και να δίνουν σχήμα στα φρύδια τους, φορούσαν πούδρα για να καλύψουν ατέλειες του προσώπου και να δείχνει πιο καθαρό και λαμπερό. Ακόμα, έκαναν αποτρίχωση με τα λυχνάρια τους, όπως αναφέρει ο Αριστοφάνης στις Εκκλησιάζουσες.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Blanck Horst (2007), Εισαγωγή στην ιδιωτική ζωή των αρχαίων Ελλήνων και Ρωμαίων, Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης.
- Η ενδυμασία των Αρχαίων Ελλήνων, fashion09keies.wixsite.com, Διαθέσιμο εδώ
- Ενδυμασία στην αρχαία Ελλάδα, chilonas.com, Διαθέσιμο εδώ
- Η ομορφιά και ο καλλωπισμός των Ελληνίδων στην Αρχαιότητα!, vivlionorizontes.com, Διαθέσιμο εδώ
