Της Μαρίας Κλειδή,
Το φαγητό βρίσκεται στην καθημερινότητα κάθε ανθρώπου, όντας ένας παράγοντας απαραίτητος για τη ζωή, αποτελώντας όμως και πολλά παραπάνω. Σήμερα, θα λέγαμε ότι η έλλειψη φαγητού παραπέμπει σε περιβάλλοντα πείνας και ένδειας και θα φανταζόμασταν ανθρώπους στον δρόμο να ψάχνουν στα σκουπίδια και να ζητιανεύουν, ή από την άλλη να κλέβουν και να σκοτώνουν για την εξεύρεσή του. Πράγματι, η πείνα μετατρέπει τον άνθρωπο σε αγρίμι, τον ωθεί σε ακρότητες, σε ενστικτώδεις επιλογές που δεν έχουν κάποιο όριο ή ηθικό φραγμό. Κατά τον τρόπο αυτόν, όμως, επιβίωναν και οι πρόγονοί μας στη γερμανική κατοχή και οι πρόγονοι των προγόνων μας στον μεσαίωνα και την αρχαιότητα, όταν ο πλούτος της γης ήταν προνόμιο και μονοπώλιο των «λίγων».
Από την αρχή της ανθρώπινης εξέλιξης, οι άνθρωποι ήταν τροφοσυλλέκτες και κυνηγοί. Κυνηγούσαν και σκότωναν, θέτοντας πολλές φορές σε κίνδυνο τη ζωή τους προκειμένου να εξασφαλίσουν το φαγητό τους. Ανακαλύπτοντας τη φωτιά, ο άνθρωπος συντέλεσε μία «τομή» στην ανθρώπινη εξέλιξη, που δεν είχε να κάνει μόνο με την επιβίωση από τις κακουχίες του χειμώνα και την προστασία από τα θηρία. Το μαγείρεμα του φαγητού, αποτελεί ένα από τα πρωταρχικά πολιτισμικά χαρακτηριστικά της ανθρώπινης εξέλιξης. Από το ωμό κρέας, ο άνθρωπος άρχισε να τρώει μαγειρεμένο φαγητό, γεγονός που εκτός της πολιτισμικής αξίας και της εφευρετικότητας υπήρξε κύριος παράγοντας στη βιολογική εξέλιξη. Η φράση «είμαστε ό,τι τρώμε», μπορεί εδώ να μας αποκαλύψει το πώς ο άνθρωπος από θηρίο άρχισε να εκπολιτίζεται, βάζοντας στο στομάχι του κάτι διαφορετικό από όλα τα άλλα πλάσματα της φύσης.
Η πορεία της ανθρώπινης εξέλιξης μας αποκαλύπτει τη τάση του ανθρώπου να μετατρέπει τα πρωτογενή φυσικά προϊόντα και να τους δίνει άλλη μορφή και πολλές φορές χρήση. Έτσι, ο άνθρωπος άρχισε να φτιάχνει εργαλεία από πέτρες και να χρησιμοποιεί ξύλα και άλλα υλικά για να στεγαστεί. Άρχισε, σταδιακά, να διακοσμεί βράχους με ζωγραφιές, να χτίζει σπίτια και μνημεία, αφήνοντας πολιτισμικά αποτυπώματα απ’ όπου κι αν περνούσε. Η εξεύρεση τροφής, το πιο σημαντικό μέλημα των νομάδων, καθόριζε τον τόπο και τον χρόνο κατοίκησης, καθώς μετακινούνταν και παρέμεναν περισσότερο σε περιοχές που τους παρείχαν τροφή. Όταν μία περιοχή αξιολογήθηκε, ως ικανή να παράγει συνεχόμενα τα απαραίτητα για την επιβίωση, οι άνθρωποι σταμάτησαν να μετακινούνται και δημιούργησαν τις πρώτες συνοικίες. Δεν είναι υπερβολικό λοιπόν να πούμε ότι τα πρώτα βήματα του ανθρώπινου πολιτισμού —στις περιοχές που εμφανίζονται— καθορίστηκαν από την ευημερία που προσέφερε μία «πλούσια γη», δηλαδή, το φαγητό.
Σήμερα, οι σύγχρονες επιστήμες τοποθετούν το φαγητό σε μία πολύ υψηλή θέση πολιτισμικά, καθώς η κουζίνα κάθε οικογένειας, κάθε περιοχής, κάθε χώρας και κάθε έθνους αποκαλύπτει τα ιδιαίτερα διατροφικά χαρακτηριστικά του κάθε λαού, τα οποία με τη σειρά τους μαρτυρούν πολλά στοιχεία για την κουλτούρα, τα ήθη και τα έθιμα που αυτοί οι λαοί συντηρούν μέσα από την παραδοσιακή κουζίνα. Η κοινωνική ανθρωπολογία της διατροφής, ασχολείται με τα πολιτισμικά στοιχεία που εκφράζονται και επιβιώνουν μέσα από την κουζίνα κάθε λαού, και τους τρόπους συμπεριφοράς και κανονικότητας που επιβάλλονται και διατηρούνται μέσα από τη συμμετοχή στο οικογενειακό τραπέζι. Το φαγητό δεν αποτελεί μόνο βιολογική ανάγκη, αλλά και κοινωνική. Στο τραπέζι εκφράζονται τρόποι συμπεριφοράς και ιεραρχίας μεταξύ των μελών της οικογένειας και της κοινωνίας.
Στην Ελλάδα και σε άλλες χώρες, είναι δείγμα σεβασμού να περιμένουμε να καθίσουν όλοι στο τραπέζι για να ξεκινήσουμε το φαγητό. Σε άλλες περιπτώσεις, το γεγονός ότι πολλές φορές, ακόμη και σήμερα, ο άντρας ξεκινά το φαγητό πριν καθίσει στο τραπέζι η γυναίκα μαρτυρά τη θέση του, ως «αρχηγού» που εκφράζει μία ιεραρχία μέσα στα πλαίσια της οικογένειας. Στους περισσότερους λαούς της υφηλίου, η μαγειρική είναι «γυναικεία» υπόθεση: οι γυναίκες είναι αυτές που περνάνε αρκετές ώρες της ημέρας στην κουζίνα και μάλιστα αυτός είναι ένας χώρος του σπιτιού στον οποίο, ιδιαίτερα παλαιότερα, σπάνια εισέρχονταν άνδρες. Για τις γυναίκες, η κουζίνα είναι χώρος στον οποίο μπορούν να εκφραστούν και να ασκήσουν την επιρροή τους μέσα από το φαγητό που παρασκευάζουν. Συνηθίζουν να μαγειρεύουν για να ευχαριστήσουν τα υπόλοιπα μέλη της οικογένειας περισσότερο από το να θρέψουν τον εαυτό τους. Είθισται η νοικοκυρά να περιμένει την επευφημία από τους συμμετέχοντες στο οικογενειακό τραπέζι για τη μαγειρική της.
Συνάμα, μέσα από την κατανάλωση ή όχι του φαγητού από τον άντρα ή το τέκνο μίας νοικοκυράς, μπορούν να εκδηλωθούν συναισθήματα και στάσεις συμπεριφοράς απέναντί της. Φερ’ ειπείν, αν ο άντρας δεν καταναλώσει το φαγητό της συζύγου του, είναι ένας τρόπος να δηλώσει τη δυσαρέσκειά του απέναντί της για λόγους που δεν σχετίζονται απαραίτητα με το αν είναι νόστιμο ή όχι το φαγητό. Ο Ισραηλινός καθηγητής ανθρωπολογίας Νιρ Αβιέλι δηλώνει πως «το φαγητό είναι ευθείες εκφράσεις πολιτικής, σχέσεων εξουσίας, σχέσεων μεταξύ φύλων, σχέσεων μέσα στην κοινωνία». Σε πολλές φυλές της Αφρικής, της Ασίας, αλλά και της Ευρώπης πριν αναπτυχθεί η βιομηχανία τροφίμων και κάθε νοικοκυριό αποκτήσει πρόσβαση στο κρέας που δεν απαιτεί κυνήγι, η ανδρική φιγούρα που βγαίνει για κυνήγι είναι συνυφασμένη με την κατανάλωση του κρέατος και οι γυναικεία που παρέμενε στην κουζίνα με την κατανάλωση λαχανικών. Το κρέας που περίσσευε από τους άνδρες, μπορούσε να το καταναλώσει η γυναίκα. Εκτός από τις σχέσεις που διαγράφονται μεταξύ των φύλων, η συμμετοχή στο τραπέζι σημαίνει κοινωνική συναναστροφή και αλληλεπίδραση.
Μπορούμε να πούμε ότι ακόμη και το σχήμα του τραπεζιού και τη θέση στην οποία κάθεται ο κάθε συμμετέχοντας ορίζει και την ιεραρχία κατά την οποία συντηρεί η κάθε οικογένεια και η κάθε κοινωνία. Στην κεφαλή του τραπεζιού κάθεται συνήθως ο πατέρας της οικογένειας ή αυτός που λαμβάνει τις αποφάσεις και λαμβάνει σεβασμό από τα υπόλοιπα μέλη. Η γυναίκα, ιδίως στην Ελλάδα, και δη οι γυναίκες που κατάγονται από μικρασιατικές πόλεις, τείνουν να επιλέγουν μία θέση πιο κοντά στην κουζίνα, ώστε να έχουν άμεση πρόσβαση και να μπορούν να εξυπηρετήσουν πιο εύκολα τις ανάγκες των επισκεπτών τους. Στο Βιετνάμ, και ειδικότερα στο βόρειο τμήμα του, παρότι το τραπέζι συνηθίζεται να είναι στρογγυλό, ιεραρχικά ανώτερος είναι αυτό ο οποίος ξεκινά να τρώει πρώτος. Τον ακολουθεί ο δεύτερος στην ιεραρχία, και πάει λέγοντας. Η εθιμική αυτή κατάταξη είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τον Κομφουκιανισμό, στον οποίο η ιεραρχία υφίστανται και ορίζει την ανθρώπινη αλληλεπίδραση και επικοινωνία. Η επικοινωνία συχνά επιτυγχάνεται με τρόπους και στάσεις συμπεριφοράς, πολλοί εκ των οποίων εκφράζονται κατά τη διάρκεια ενός γεύματος.
Το φαγητό είναι ένα πολιτισμικό στοιχείο το οποίο χαρακτηρίζει τον κάθε λαό και τον διαφοροποιεί από τους άλλους λαούς. Σαφέστατα, η κουζίνα της κάθε χώρας και του κάθε πολιτισμού είναι άρρηκτα συνδεδεμένες με τη μορφολογία του εδάφους και την τοπική παραγωγή. Η διατροφή των ανθρώπων μίας περιοχής, πριν ακόμη οριστούν οι τρόποι συμπεριφοράς και οι συνήθειες —κοινωνικές και θρησκευτικές— γύρω από το φαγητό, καθορίστηκε από τα αγαθά που είχε να προσφέρει η κάθε περιοχή. Με τον καιρό, τα αγαθά αυτά συντέλεσαν στη δημιουργία της τοπικής κουζίνας και στη συνέχεια αποτέλεσαν την παραδοσιακή μαγειρική που χαρακτηρίζει την κάθε κοινωνική ομάδα, και σε ευρύτερα πλαίσια, τον κάθε λαό παγκοσμίως.
Το φαγητό έχει πάρει από πολύ νωρίς και θρησκευτική διάσταση. Αρκεί να σκεφτούμε μόνο στην Ελλάδα το πλήθος διαφορετικών διατροφικών συνηθειών που διατηρούμε για κάθε περίσταση και σε συγκεκριμένες εορτές και θρησκευτικές παραδόσεις μέσα στο έτος. Τα χαρμόσυνα γεγονότα στη ζωή μας είθισται να «ντύνονται» με ένα οικογενειακό τραπέζι, με την παρασκευή γλυκών και τη μάζωξη φίλων και συγγενών. Πολλές θρησκευτικές γιορτές, επίσης, καθορίζουν τη διατροφή μας για μία συγκεκριμένη περίοδο. Για τους βαθιά θρησκευόμενους χριστιανούς, η Τετάρτη και η Παρασκευή είναι ημέρες νηστείας και εσωτερισμού. Η διατροφή και οι συνήθειες που συντηρούμε στη διάρκεια των Χριστουγέννων και του Πάσχα, της Σαρακοστής, της εβδομάδας μετά την Ανάσταση και σε πολλές περιστάσεις —θρησκευτικές και κοινωνικές— μέσα στη διάρκεια του έτους, αφήνει να διαγραφεί μία ιδιαίτερη θρησκευτική και εθνική ταυτότητα.
Συνάμα, το φαγητό παίζει πολύ σημαντικό ρόλο και χαρακτηρίζει πλήθος τελετών μέσα στην κάθε θρησκεία. Αρκεί να σκεφτούμε τα κόλλυβα που φτιάχνονται με σιτάρι, ξηρούς καρπούς, κόλιανδρο και ρόδι, αλλά και την τελετουργία που ακολουθείται από τις γυναίκες που τα παρασκευάζουν. Η παρασκευή των κολλύβων αποτελεί μία τελετουργική διαδικασία που διαρκεί τουλάχιστον ένα εικοσιτετράωρο και «ντύνεται» με μοιρολόγια προς τον νεκρό. Η κατανάλωσή τους σημαίνει τη συμβολική προσφορά του σώματος του νεκρού προς τους οικείους του. Ακόμη και στη θεία κοινωνία, η παράδοση που διατηρείται, προσφέρει συμβολικά με άρτο και οίνο, το σώμα και αίμα του θεανθρώπου προς τους πιστούς του, ενώ για τη συμμετοχή στη Θεία Κοινωνία συνηθίζεται να προηγείται νηστεία.
Για τους μουσουλμάνους, η κατανάλωση ποτού συγκαταλέγεται στις αμαρτίες που τους καθιστούν μυασματικούς, καθώς θεωρείται ότι ο άνθρωπος χάνει τον έλεγχο του εαυτού του. Αντίθετα, για την ελληνική κουλτούρα, η κατανάλωση κρασιού βρίσκεται σε πλήθος θρησκευτικών τελετών και συνηθειών, ήδη, από την αρχαιότητα. Οι μουσουλμάνοι δεν καταναλώνουν χοιρινό κρέας διότι το θεωρούν βρώμικο, αντίθετα οι Έλληνες βρίσκουν ιδιαίτερα ευεργετικές τις ιδιότητες του χοιρινού και το συμπεριλαμβάνουν στη διατροφή τους, ενώ μάλιστα θεωρείται βασική τροφή κατά την περίοδο των Χριστουγέννων. Μάλιστα, από την αρχαιότητα οι Έλληνες συνήθιζαν να προσφέρουν ως θυσία, χοίρους στη θεά Δήμητρα και στον Κρόνο για την ευφορία της γης και τον εξαγνισμό του σπιτιού από τα δαιμόνια που μπορεί να το πλησίασαν στη διάρκεια του έτους.
Είναι εύκολο, να παρατηρήσουμε τεράστιο πλήθος εθίμων να διαγράφονται από το φαγητό που χαρακτηρίζει τον κάθε πολιτισμό. Άλλωστε, αυτός είναι ένας τρόπος να γνωρίσουμε τους διάφορους λαούς και να έρθουμε πιο κοντά τους. Ποιος, άραγε, κάνει ένα ταξίδι σε μία ξένη χώρα και δεν προτίθεται να δοκιμάσει τη τοπική κουζίνα; Άλλωστε, ο πολιτισμικός χαρακτήρας μίας περιοχής καθορίζεται σε μεγάλο βαθμό από το φαγητό της.
Κλείνοντας, στον 21ο αιώνα, η σύνδεση που επιτυγχάνεται μέσω του διαδικτύου και της ευκολίας των μετακινήσεων έχει βοηθήσει στη γνωριμία των διαφορετικών πολιτισμών μεταξύ τους, κατά την οποία το φαγητό παίζει πρωτεύοντα ρόλο. Οι παραδοσιακές συνταγές του κάθε λαού είναι προσιτές με μία απλή αναζήτηση στον παγκόσμιο ιστό. Παρόλα αυτά, για την πιο ουσιαστική γνωριμία ενός ξένου με τις διατροφικές συνήθειες ενός λαού, είναι αναγκαία η αλληλεπίδραση. Η κατανόηση των εθίμων και την ιστορίας που κρύβει μία συνταγή, δεν είναι εύκολο να μεταδοθεί με την κατανάλωση ενός τοπικού πιάτου αν δεν συνοδεύεται από όλο το εθιμικό πλαίσιο μέσα στο οποίο αυτό δημιουργήθηκε και διατηρήθηκε με όλες τις μεταβολές που μπορεί να έχουν προκύψει στην πορεία.
Εάν σκεφτεί κανείς ότι η οικογενειοκρατία που επικρατούσε μέχρι και πριν λίγες δεκαετίες, και η οποία συντηρούσε τα προγονικά πολιτισμικά χαρακτηριστικά, τείνει να αλλοιώνεται με το πέρας τον χρόνων και να ενισχύεται η ατομική πρωτοβουλία και αυτοδιάθεση, είναι φυσικό και επόμενο η διατήρηση ή μη των εθίμων που σχετίζονται με το φαγητό αλλά και γενικότερα να έχουν εναποτεθεί στην προσωπική επιλογή και τάση του κάθε ατόμου.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Νιρ Αβιέλι: Το φαγητό είναι καθρέφτης πολιτισμού, σεξισμού, εξουσίας και εθνικής ταυτότητας, cnn.gr, διαθέσιμο εδώ
- Τι δείχνει το φαγητό για την κουλτούρα μας; diaxroniko.eu, διαθέσιμο εδώ
- Ποια είναι τα διατροφικά έθιμα των Χριστουγέννων στην Ελλάδα, onmed.gr, διαθέσιμο εδώ
- Κόλλυβα: Τι είναι και τι συμβολίζουν; dogma.gr, διαθέσιμο εδώ
