Του Ιωάννη Περγαντή,
Η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία του 3ου αιώνα μ.Χ. δεν θυμίζει σε τίποτα την δόξα και την λάμψη των προγενέστερων αιώνων: εξωτερικές πιέσεις βαρβάρων, εμφύλιες έριδες και εναλλασσόμενες οικονομικές κρίσεις έφερναν συνεχώς το κράτος στα πρόθυρα διάλυσης. Αυτή η καταστροφική πορεία θα ανακοπεί τον 4ο αιώνα, όταν τα αποτελέσματα των μεταρρυθμίσεων του Διοκλητιανού θα φανούν έμπρακτα στο πεδίο της διοίκησης, στρατού και οικονομίας. Αυτή η ανοδική πορεία του κράτους, η οποία είναι γνωστή και ως «Εποχή της Αποκατάστασης», θα επηρεάσει άμεσα και την Ρωμαϊκή κοινωνία, του Δυτικού και Ανατολικού μέρους της αυτοκρατορίας.
Μετά και τη θέσπιση του θεσμού της Διαρχίας το 285 μ.Χ. από τον Διοκλητιανό, η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία είχε χωριστεί σε δύο μεγάλες διοικητικές οντότητες, με την κάθε μια να διοικείται από έναν Αύγουστο (αυτοκράτορα). Αυτός ο διαχωρισμός, στόχος του οποίου ήταν η καλύτερη διοίκηση της αχανούς αυτοκρατορίας, είχε άμεσα αποτελέσματα και στην κοινωνία, η οποία ως επί το πλείστον ακολούθησε μια ανοδική πορεία. Το ενδιαφέρον όμως στη συγκεκριμένη περίπτωση, είναι ότι οι πληθυσμού των δύο μεγάλων περιφερειών (Δυτικό – Ανατολικό μέρος), αναπτύχθηκαν δυσανάλογα και χωρίς κάποια ομοιογένεια, η οποία οφείλεται στις εκάστοτε τοπικές ιδιαιτερότητες.
Το στοιχείο που συνδέει όλες τις κοινωνίες της αυτοκρατορίας είναι ότι οι πλούσιοι έγιναν πλουσιότεροι, με ήδη υπάρχουσες αλλά και νέες επερχόμενες φατρίες να κάνουν την εμφάνισή τους στον κόσμο της Ρωμαϊκής ελίτ. Ο πλούτος τους, ο οποίος τους παρείχε μια δυναμική επιβολής θέσεων και απόψεων στην τοπική του κοινότητα, προέρχονταν από δύο κύριες πηγές: τις γεωργικές εκτάσεις και το εμπόριο. Ενδεικτικό στοιχείο είναι ότι το μεγαλύτερο μέρος αυτών των νέων αριστοκρατών ανάγει τις ρίζες του στις Ρωμαϊκές επαρχίες και όχι την Ρώμη, με πολλούς από αυτούς να μην έχουν επισκεφθεί την πρωτεύουσα ποτέ καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής τους. Η νέα αυτή ελίτ ήταν ριζωμένη στον τόπο καταγωγής της, όπου προσπαθούσε να επιδεικνύει το status και τον πλούτο της μέσω των διαφόρων τίτλων που διέθετε, αλλά και την κατασκευή πολυτελών προσωπικών οικιών. Μια σημαντική διαφοροποίηση αυτής της ελίτ με τις αντίστοιχες των προηγούμενων αιώνων είναι ότι οι ευεργεσίες και οι χρηματοδοτήσεις έργων προς όφελος της κοινότητας ήταν σχεδόν μηδαμινές. Όλος ο πλούτος τους διοχετεύονταν προς επίδειξη της οικονομικής επιφανείας τους, αδιαφορώντας για την τοπική κοινότητας τους.
Στον αντίποδα, απλοί χωρικοί δεν είχαν την ίδια τύχη. Αν και ο εξωτερικός κίνδυνος των βαρβάρων είχε μερικώς εξαλειφθεί, ο κίνδυνος της φτώχειας και της εξαθλίωσης συνεχώς παραμόνευε. Ενώ οι αριστοκράτες έβλεπαν τα θησαυροφυλάκια τους να γεμίζουν συνεχώς, από την άλλη, οι απλοί αγρότες είδαν τους φόρους της έγγειας ιδιοκτησίας να τριπλασιάζονται σε διάστημα μικρότερο των 20 ετών. Κύριος υπαίτιος αυτής της κατάστασης ήταν η γραφειοκρατία, η οποία δεν είχε μεριμνήσει για τον υπολογισμό των φόρων ανάλογα την τοποθεσία και όχι την θέσπιση ενός ενιαίου φορολογικού συστήματος, στο οποίο θα υπάγονταν όλοι οι χωρικοί ανεξαιρέτως. Αυτή η κατάσταση δημιουργούσε έκρυθμα περιβάλλοντα, τα οποία οδηγούσαν συνήθως σε εξεγέρσεις των χωρικών, κυρίως στις περιοχές της Γαλατίας και Ισπανίας. Οι απλοί πολίτες έπεφταν θύματα των φοροεισπρακτόρων και των άδικων πολιτικών, ενώ οι αριστοκράτες συνέχιζαν να πλουταίνουν αδιάκοπα.
Οι κοινωνικές αυτές αντιθέσεις, αν και υπαρκτές, δεν ισχύουν για ολόκληρη την επικράτεια της αυτοκρατορίας. Όπως αναφέρθηκα και προηγουμένως, Ανατολή και Δύση είχαν μεγάλες διαφορές, οι οποίες οφείλονται στις προ-ρωμαϊκές κοινωνίες που τις κατοικούσαν, αλλά και στην μεταχείρισή τους μετά την έλευση των Ρωμαίων. Ξεκινώντας από τη Δύση, οι λαοί που την κατοικούσαν πριν την έλευση των Ρωμαίων δεν είχαν αναπτύξει σύνθετες κρατικές δομές, ούτε η οικονομία τους δεν είχε απεξαρτητοποιηθεί από την γεωργία. Η ίδια ακριβώς κατάσταση διατηρήθηκε και μετά την κατάκτησή της από τους Ρωμαίους. Οι περιοχές αυτές έμειναν ως επί το πλείστον αγροτικές, ενώ εκτός από ορισμένες επεμβάσεις των Ρωμαίων, οι δομές και τα συστήματά τους έμειναν «πρωτόγονα». Αυτό έδωσε τη δυνατότητα σε ορισμένες οικογένειες-φατριές, συνήθως ευνοημένες από τους Ρωμαίους, να κυριαρχήσουν οικονομικά, λαμβάνοντας έτσι και τα «ηνία» αυτών των περιοχών, ως ρυθμιστές καταστάσεων.
Αυτή η εικόνα δεν ίσχυε στον ίδιο βαθμό στην Ανατολή. Αν και οι ανατολικές περιοχές είχαν πλούσιες αριστοκρατικές οικογένειες, οι κατώτερες κοινωνικές τάξεις δεν υπέφεραν το ίδιο όπως στη Δύση. Η «ελληνική κληρονομιά» που είχε υιοθετήσει η Ανατολή από τις κατακτήσεις του Αλεξάνδρου, αναβίωσαν σε ένα βαθμό τον 4ο αιώνα, διαφοροποιώντας αρκετά σε σχέση με τις άλλες περιοχές της αυτοκρατορίας. Η ύπαρξη πολλών αστικών κέντρων (που κατ’ επέκταση σημαίνει πολλές φατρίες), η ενασχόληση με το εμπόριο και ο θεσμός της ευεργεσίας ήταν λίγοι από τους παράγοντες, οι οποίοι διοχέτευσαν τα οφέλη αυτής της οικονομικής άνθισης σε όλη τη κοινότητα. Οι αριστοκράτες, αν και οικονομική ελίτ, ενδιαφέρονταν για τις πόλεις και τους οικισμούς τους, προβαίνοντας σε έργα προς όφελος της κοινότητας. Από την άλλη, οι απλοί πολίτες, που στη προκειμένη περίπτωση μερικοί από αυτούς εργάζονταν ως έμποροι, δεν ήταν οικονομικά εξαθλιωμένοι και δεν βάσιζαν την επιβίωσή τους στους αριστοκράτες. Οι συνθήκες καλλιέργειας ήταν καλύτερες, δίνοντας την ευκαιρία στους χωρικούς να βασίζονται στις δικές τους δυνάμεις και να ανταποκρίνονται στη πληρωμή φόρων και άλλων εξόδων.
Το τελευταίο όμως στοιχείο της κοινωνίας του 4ου αιώνα, είναι ο θεσμός της Romanitas, η υιοθέτηση δηλαδή του θεσμού Ρωμαίος και όλων όσων τον συνοδεύουν. Εκείνη τη περίοδο, και ήδη από τον 3ο αιώνα, οι διάφορες περιφέρειες της αυτοκρατορίας άρχισαν να ενσωματώνονται πλήρως στον αυτοκρατορικό κορμό. Τότε ήταν που οι περισσότεροι πληθυσμοί άρχισαν να αυτοπροσδιορίζονται ως Ρωμαίοι και να εσωτερικεύουν το αυτοκρατορικό ιδεώδες. Κύριοι εκπρόσωποι αυτής της νέας στάσης ήταν οι ανατολικοί πληθυσμοί, οι οποίοι διατήρησαν αυτή την ταυτότητα μέχρι και τα βυζαντινά χρόνια.
Η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία έχει περάσει από πάρα πολλά κύματα, με περιόδους ευημερίας να διαδέχονται περιόδους παρακμής και αποδιάρθρωσης. Ο 4ος αιώνας ήταν μια νησίδα ελπίδας για την αυτοκρατορία, δίνοντας το μήνυμα της ανασύνταξης και αντεπίθεσης. Η ελπίδα αυτή όμως έσβησε τον επόμενο μόλις αιώνα, όταν η Ρώμη θα σταθεί αδύναμη να υπερασπιστεί τα μακραίωνα κεκτημένα της.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- MacMullen, Ramsay (2003), Cultural and Political Changes in the 4th and 5th Centuries, Historia: Zeitschrift Für Alte Geschichte.
- Brown, Peter (1998), Ο κόσμος της ύστερης αρχαιότητας: 150-750 μ.Χ., Αθήνα: εκδόσεις Αλεξάνδρεια.
