Του Γιάννη Μάρκελλου,
Οι τελετουργικές πρακτικές δεν θα μπορούσαν να μην ακμάζουν και κατά την διάρκεια ακμής των Μυκηναϊκών κέντρων κατά την Πρωτοανακτορική και Μετανακτορική περίοδο. Χωρίς καμία αμφιβολία, το τελετουργικό τυπικό αποτελεί τον δίαυλο επικοινωνίας και ρυθμιστικό παράγοντα της εν γένει ανθρώπινης δραστηριότητας. Το τελετουργικό, λοιπόν, μέρος παρείχε και παρέχει την ευκαιρία κατανόησης αντιλήψεων και πεποιθήσεων που σχετίζονται άμεσα με τα ιδεολογήματα μιας συγχρονικά δομημένης κοινωνίας. Η λέξη Θρησκεία, μια λέξη μεταμοσχευμένη με πολλαπλά νοήματα στην Μυκηναϊκή Εποχή, σήμαινε ένα πραγματικό τρόπο ύπαρξης. Προς επίρρωση τούτου, το αρχαιολογικό Context προσφέρει την ευκαιρία μέσα από τα αρχαιολογικά κατάλοιπα να εξηγήσει με υλικές εκφράσεις, όπως, επί παραδείγματι, με το τελετουργικό της καύσεως, την χρήση της πυράς και την ύπαρξη βωμών και εστιών. Η μνημόνευση του ονόματος του Michael Ventris καθιστά επιτακτική την ανάγκη αναφοράς του, αφού ήταν ο άνθρωπος εκείνος που μπόρεσε να ξεδιαλύνει το «Έβερεστ της Ελληνικής Αρχαιολογίας», όπως ελέχθη υπό τον Robinson Andrew. Η Γραμμική Β΄ «σήμανε συναγερμό» στην επιστημονική κοινότητα, αφού δινόταν η ευκαιρία απόκτησης γνώσεων για την δαιδαλώδη λειτουργία του θρησκευτικού, οικονομικού, πολιτικού και κοινωνικού τομέα άμεσα συνδεδεμένα με την ανθρώπινη δραστηριότητα.
Α. Θρησκεία και εννοιολογικές έννοιες
Πλήθος στοχαστών ασχολήθηκαν με το θρησκευτικό φαινόμενο. Ο Χρήστος Γιανναράς, ένας έντιμος φιλόσοφος των ημερών μας, το χαρακτήρισε ως γενικευμένο φαινόμενο, αφού επηρεάζει καταλυτικά την αξιακά ανθρώπινη οντολογία. Η θρησκεία από τη Αρχαιότητα (Antike) αποτελούσε τον ρυθμιστικό παράγοντα μέσα σε ένα κοινωνικό σύνολο. Η θρησκεία, ως πολιτισμικό μοντέλο, λειτουργεί και αλληλοεξαρτάται με βάση τις εκάστοτε κοινωνικο-πολιτικές και οικονομικές δομές. Μια άλλη προδρομική ερμηνεία του όρου «θρησκεία» προέρχεται από τον Whittaker, ο οποίος θεωρεί ότι η θρησκεία δεν είναι απαραίτητα η καλουμένη σε ένα Θεό αλλά η δυνατότητα επικοινωνίας και αλληλεπίδρασης με ό,τι σήμερα ονομάζουμε υπερβατικό, υπερ-φυσικό, εξω-φυσικό.
Ένα θρησκευτικό οικοδόμημα αποτελείται από την χρήση συμβόλων. Ο Turner υποστηρίζει ότι αυτά τα σύμβολα αποτελούν τις μικρότερες ομάδες των λατρευτικών πρακτικών. Στις μέρες μας, η θρησκεία ως πολυσύνθετο φαινόμενο φέρεται να γίνεται και επιστημονικό πεδίο στον κόσμο της Αρχαιολογίας ως «Αρχαιολογία της Θρησκείας» ή «Αρχαιολογία της λατρείας». Προς επίρρωση τούτου, καταλυτικής σημασίας είναι οι έρευνες του Renfrew που δίνουν μια συνθετότητα. Η πλήρης κατανόηση του τελετουργικού υποβάθρου της Θρησκείας γίνεται με άμεσα κατανοητό τρόπο με τις ορολογίες έθος και ritual (τελετουργία). Οι δύο έννοιες θεωρήθηκαν ταυτόσημες από την σύγχρονη έρευνα, με την Bell να απολήγει στην ορολογία «τελετουργοποίηση», θεωρώντας τις ανθρώπινες πράξεις εκείνες, οι οποίες γίνονται κάτω από εθιμικό, τελετουργικό και ηθικό υπόβαθρο.
Β. Αιματηρή και έμπυρη θυσία ως επικοινωνία με το υπερ-φυσικό
Η θυσία των ζώων παρουσιάζεται ως το πρόσφορο έδαφος προκειμένου να κατανοήσουμε την ζωική θυσία ως την πρώτη έκφραση ιεροτελεστίας. Η μεταχείριση του θυσιαζόμενου ζώου δεν τελείωνε εκεί αλλά επακολουθούσε και το τελετουργικό του γεύματος, του συμποσίου δηλαδή που στον Αρχαίο κόσμο αποτελούσε μια από τις απαραίτητες εκφάνσεις της ανθρώπινης δραστηριότητας. Μην ξεχνάμε ο κόσμος της Κεραμικής Αγγειογραφίας, στις μέρες μας πολλαπλώς ερμηνευμένος, μας δίνει την ευκαιρία να αναμοχλεύσουμε πληροφορίες σχετικά με την κουλτούρα του Συμποσίου. Η έμπυρη θυσία παρουσιάζεται ως η καύση των ζώων άρρηκτα συνδεδεμένη με το γεύμα-συμπόσιο.
Το εκάστοτε κοινωνικο-πολιτικό γίγνεσθαι έπαιζε σημαίνοντα ρόλο, αυτό αναδεικνύεται καίτοι περισσότερο στην έρευνα, αφού η συνεισφορά και άλλων επιστημών, όπως της Ανθρωπολογίας και της Κοινωνιολογίας, προσφέρουν την ευκαιρία ταυτοποίησης αυτού του φαινομένου. Ανάμεσα σε πολλούς ταλαντούχους επιστήμονες, ο Durkheim αποπειράθηκε να σημειώσει ότι η θυσία είναι ένας κοινωνικός θεσμός που σφυρηλατεί και αναθερμαίνει ανθρώπινες σχέσεις. Από την άλλη πλευρά, ο Mauss και ο Hubert θεώρησαν την θυσία ως ευκαιρία μνήμης-ανάμνησης ή –ακόμα καλύτερα– επικοινωνίας με το υπέρ-φυσικό.
Η έμπυρη θυσία η θανάτωση του ζώου, δηλαδή, απαιτεί και την χρήση της φωτιάς. Αν κανείς αναλογιστεί στην πάροδο των χρόνων πόσο ωφέλησε η φωτιά την παροχή της θερμότητας, το μαγείρεμα, την κατασκευή ανθεκτικών εργαλείων και όπλων, τότε θα καταλήξει στο συμπέρασμα, ότι η φωτιά αποτέλεσε έναν από τους αρχικούς κρίκους της πολιτισμικής εξέλιξης εν γένει. Η φωτιά σκανδάλιζε για τον λόγο κατά τον οποίο είχε το στοιχείο της μετάλλαξης. Η τελετουργική πυρά, ως τελετουργικό μέσο, όπως αναφέρει η Γιαννιού είχε μια άλλη δυναμικότητα, αφού προκαλούσε δραματικότητα, δημιουργώντας ένα τοπίο κάτω από το οποίο δημιουργούνται μνήμες στους ανθρώπους. Η Αρχαιολογική επιστήμη με την συνεισφορά ανθρωπολόγων και με μια ανεπτυγμένη διαλεκτική με τις θετικές επιστήμες, μπόρεσε να φέρει στο φως ίχνη καύσης, οστεολογικό υλικό, στρώματα τέφρας και απανθρακωμένα προϊόντα που έδωσαν την ευκαιρία να ξεδιαλύνουν τις τελετουργικές πρακτικές των έμπυρων προσφορών.
Γ. Προσεγγίσεις έμπυρων προσφορών στην Μυκηναϊκή Θρησκεία.
Το ζήτημα των έμπυρων προσφορών ανάγεται επιστημονικά ήδη από το 1988, όταν η Bergquist αποδόμησε πλήρως την παρουσία έμπυρων προσφορών στην Μυκηναϊκή Θρησκεία. Αυτή η αποδόμηση βρίσκει να πιάνει τόπο, αφού το εικονογραφικό υλικό είναι σχεδόν ανύπαρκτο αλλά και τα αρχαιολογικά κατάλοιπα που να σχετίζονται σχετικά με τις έμπυρες προσφορές δεν υπάρχουν. Βέβαια, το ζήτημα μεταφράστηκε σε πολλά πεδία το επιστημονικό κοινό είδε το «λίθινο ρυτό» της Ζάκρου ως μια σχέση άρρηκτα συνδεδεμένης μεταξύ τελετουργικού της θυσίας και ιεροτελεστίας. Η Bergquist προσπάθησε να δει αναλογικά με χώρες όπως η Αίγυπτος και η Κύπρος.
Από την άλλη πλευρά, μια άλλη προβληματική εξέθεσε και ο Hägg, ο οποίος σθεναρά μίλαγε για απουσία χώρων ή σταθερών κατασκευών για την τέλεση των έμπυρων προσφορών. Ο Hägg θεωρεί τα θρανία ή τις εξέδρες ως «βωμούς εναπόθεσης αναίμακτων προσφορών». Ο Bergquist καταλήγει στο συμπέρασμα πως είναι παρακινδυνευμένη η υποστήριξη έμπυρων προσφορών, αλλά υπάρχει μια μεγάλη διαφορά ανάμεσα στην Μυκηναϊκή θυσιαστική τελετουργία με τις θυσίες κατά τους ιστορικούς χρόνους.
Η πιο πρόσφατη θεώρηση του Whittaker ανοίγει νέους διαύλους επικοινωνίας. Ο Whittaker συνδέει το φαινόμενο της θρησκείας με την κοινωνικο-πολιτική ιδεολογία της εποχής. Τονίζει την ανάγκη επαναπροσδιορισμού, επανερμήνευσης του σημαίνοντος ρόλου των εικονογραφικών και θρησκευτικών παραστάσεων, τις μινωικές θρησκευτικές πρακτικές, την συνέχεια των επών του Ομήρου καθώς και των ιστορικών χρόνων. Πίστευε, λοιπόν, ακράδαντα, ότι έτσι θα διαπιστώσει πιθανό θρησκευτικό τελετουργικό που θα βοηθούσε καίτοι περισσότερο στην αποκρυστάλλωση αυτού του φαινομένου.
Δ. Αναμόχλευση πληροφοριών από τις πινακίδες της Γραμμικής Β΄
Οι πινακίδες της Γραμμικής Β΄ χαράχθηκαν στην μνήμη των ανθρώπων ως τους κανόνες εκείνους που διέπουν την οικονομική και διοικητική μηχανή μιας συγκροτημένης κοινωνίας. Σε αυτήν την περίπτωση ομιλούμε για τα κυριότερα Μυκηναϊκά ανάκτορα, αυτό της Τίρυνθας, της Πύλου, των Μυκηνών και της Θήβας. Βέβαια, δεν αφορούσε μόνο την οικονομική και διοικητική μηχανή αλλά επεκτεινόταν και στην σφαίρα της θρησκείας. Από τις πινακίδες της Γραμμικής Β΄, έχουμε πληροφορίες που σχετίζονται και με την πραγματοποίηση των θρησκευτικών τελετουργιών. Σημαντική μνεία αποτελεί το γεγονός ότι το 20% των πινακίδων της Γραμμικής Β΄ με άμεσο ή έμμεσο τρόπο αναφέρονται στο τρόπο του θρησκεύειν. Προς επίρρωση των όσων ελέχθησαν, θα αναφέρουμε μερικά παραδείγματα έμπυρων προσφορών που προέρχονται από την Πύλο. Παρακάτω φαίνεται το δηλωτικό του ονόματος, καθώς ίσως και το ιερό του Διονύσου. Βέβαια, η εσχάρα προσφέρεται ως εστία θυσίας.
Ε. Ενδεικτικά παραδείγματα
Α) di-wo-nu-so-jo, e-ka-ra (Διονυσίου Εσχάρα)
Στις πινακίδες, αναφέρεται και μία περιοχή, η οποία χρησίμευε ως χώρος θυσιών. Το όνομα της περιοχής αναφέρεται ως Pa-ki-ja-ne εκεί όπου πραγματοποιούνταν πολλές προσφορές. Μια δεύτερη αναφορά σχετικά με την εσχάρα και την χρήση της ως τελετουργικό αντικείμενο θα ενδυναμώσει καίτοι περισσότερο την παρουσία των έμπυρων προσφορών.
Β) au-te 1 pu-ra-u-to 2 qa-ra-to-ro 1 e-ka-ra , a-pi-qo-to, pe-de-we-sa, 1 e-ka-ra, i-to-we-sa, pe-de-we-sa, so-we-ne-ja, au-de-we-sa-qe 1
Πρωτεργάτης ο Palaima προσπάθησε να δώσει τους πελέκεις και τα ξιφίδια ως χαρακτηριστικά γνωρίσματα του συμποσίου. Εδώ δηλώνεται πασιφανώς η χρήση της φωτιάς. Όλα αυτά συνυφαίνονταν με τον Μυκηναίο Άνακτα, ό οποίος ενσάρκωνε πληρέστατα το θρησκευτικό τελετουργικό. Εν κατακλείδι, έγινε μια μικρή αναφορά προκειμένου να γίνει κατανοητός ο τρόπος με τον οποίο οι τελετουργικές πρακτικές αντανακλώνται στο πολιτισμικό μόρφωμα.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Γιαννιού Δήμητρα, (2021), Τελετουργικές πρακτικές στην Μυκηναϊκή Θρησκεία: Η περίπτωση των έμπυρων προσφορών, Διατριβή, Αθήνα: Εθνικό Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Διαθέσιμο εδώ
- Μυλωνάς, Γεώργιος, (1977), Μυκηναϊκή Θρησκεία, Αθήνα: Ακαδημία Αθηνών.
