Της Δήμητρας-Αδελαΐδας Αργυρίου,
Πολύ συχνά στη σκέψη μας γίνεται ταύτιση της λειτουργικότητας ενός ατόμου με τη νοητική του ικανότητα σε γνωστικό επίπεδο, πιο απλά την ευφυΐα του. Ενώ πράγματι η ευφυΐα μπορεί να βοηθήσει στην απλούστευση κάποιων πτυχών της ζωής μας (π.χ. να χρειαζόμαστε λιγότερο χρόνο μελέτης σε κάποια θεματική ενότητα κ.λπ.), εντούτοις δεν αποτελεί πυλώνα της λειτουργικότητας μας, ούτε την καθορίζει. Η γνωστική μας λειτουργικότητα, στην πραγματικότητα, προκύπτει από τον συνδυασμό ευφυΐας αλλά και μιας ομάδας λειτουργιών, τις επονομαζόμενες Επιτελικές Λειτουργίες. Ας δούμε, όμως, αναλυτικότερα ποιες είναι αυτές και πώς συμβάλλουν στην καθημερινή μας αλληλεπίδραση με το περιβάλλον και τη λειτουργικότητα μας.
Θα μπορούσαμε να παρομοιάσουμε τις Επιτελικές Λειτουργίες σαν τον μαέστρο μίας ορχήστρας, καθώς αποτελούν λειτουργίες που ρυθμίζουν και συντονίζουν τις αντιδράσεις μας (γνωστικές, κινητικές, συναισθηματικές). Οι τρεις βασικότερες λειτουργίες που απαρτίζουν τις Επιτελικές Λειτουργίες είναι η Μνήμη Εργασίας, ο Έλεγχος Εαυτού και η Γνωστική Ευελιξία. Ειδικότερα, ο Έλεγχος Εαυτού σχετίζεται με τον έλεγχο της παρορμητικότητας και τον καθορισμό προτεραιοτήτων, ενώ η Γνωστική Ευελιξία μάς επιτρέπει να προσαρμοζόμαστε στις συνθήκες, εφαρμόζοντας τους κατάλληλους κανόνες, εκδηλώνοντας ανάλογες με τις καταστάσεις συμπεριφορές, αλλά και εστιάζοντας την προσοχή μας στο εκάστοτε ζητούμενο.
Εκτός από τα παραπάνω, μέσω των Επιτελικών Λειτουργιών ελέγχονται διεργασίες όπως η διατήρηση της προσοχής, ο αυτοέλεγχος, ο σχεδιασμός και η αντίδραση αναστολής. Με τον όρο αυτοέλεγχο, εννοούμε τον έλεγχο του εάν όσα έχουμε σχεδιάσει να εκτελέσουμε εξελίσσονται και διενεργούνται ομαλά. Με τον όρο αντίδραση αναστολής, περιγράφεται η διαδικασία ελέγχου του εάν το αρχικό σενάριο —πλάνο δράσης που έχουμε σχεδιάσει— συνεχίζει να είναι το καλύτερο.
Για παράδειγμα, κατευθυνόμαστε προς τον εργασία μας με το αυτοκίνητο μας, ακολουθώντας τη διαδρομή που συνηθίζουμε να ακολουθούμε καθημερινά. Ωστόσο, συναντάμε μεγάλη κίνηση στο δρόμο, καθώς γίνονται έργα σε κάποιο ύψος της οδού που διασταυρώνεται με τον δρόμο που ακολουθούμε. Η αντίδραση αναστολής είναι εκείνη που θα μας υποκινήσει να σκεφτούμε εάν παραμένει η καλύτερη δυνατή διαδρομή προς την εργασία μας τη δεδομένη στιγμή, ή εάν θα πρέπει να αλλάξουμε διαδρομή, ώστε να καταφέρουμε να φτάσουμε στη δουλειά μας με τη μικρότερη δυνατή καθυστέρηση.
Οι Επιτελικές Λειτουργίες μάς επιτρέπουν να μπορούμε να συνεργαζόμαστε με άλλα άτομα, ενώ έχουν ρόλο και στην ικανότητά μας να ελέγχουμε τα συναισθήματά μας. Για αυτό και οι Επιτελικές Λειτουργίες αποτελούν τομέα που θα πρέπει να έχει απαραιτήτως αναπτυχθεί, ώστε κατά την πρώτη παιδική ηλικία το άτομο να μεταβεί και να είναι λειτουργικό στην τάξη του προνηπίου και του νηπίου. Οι Επιτελικές Λειτουργίες και η ανάπτυξη-ωρίμανση αυτών είναι που καθορίζουν τη «σχολική ετοιμότητα».
Γίνεται κατανοητό, λοιπόν, πως οι Επιτελικές Λειτουργίες έχουν καταλυτικό ρόλο, μεταξύ άλλων, και στην ικανότητα μας για μάθηση νέων πληροφοριών ή/και δεξιοτήτων. Πολλά από τα ελλείμματα και τις δυσκολίες που αφορούν σε ακαδημαϊκές δεξιότητες εντοπίζονται σε κάποιο ή κάποιους τομείς των Επιτελικών Λειτουργιών.
Ο άνθρωπος δεν γεννιέται με τις Επιτελικές Λειτουργίες ανεπτυγμένες, αλλά μπορεί να τις εξελίξει στην πορεία. Η εξέλιξη αυτή ξεκινά από τη γέννηση, έχοντας μία δυναμική αλλά και σταθερή πορεία έως τα 4 έτη. Από τα 4 έτη και έπειτα, ιδιαίτερα στο διάστημα της φοίτησης στο νήπιο (4-5 έτη), όπου παρατηρείται θεαματική πρόοδος και στη συνέχεια οι Επιτελικές Λειτουργίες εξελίσσονται με πιο αργό ρυθμό. Είναι εξαιρετικά σημαντικό, λοιπόν, το άτομο να εκτίθεται σε ποικιλία ερεθισμάτων, αλλά και να του δίδονται ευκαιρίες, ώστε να εξερευνήσει το περιβάλλον του και να αλληλεπιδράσει με αυτό, καθώς αναπτύσσονται οι Επιτελικές Λειτουργίες, να πειραματιστεί, να κάνει δοκιμές, έτσι ώστε να αποκτήσει βιωμένες εμπειρίες, που θα τον οδηγήσουν στη μάθηση και στην προαγωγή της λειτουργικότητάς του.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Executive Functions, Annual Reviews. Διαθέσιμο εδώ
- Executive Functions & Self Regulation, Harvard University. Διαθέσιμο εδώ
