Του Γιώργου Σαλπιγγίδη,
Το 2022, η χώρα τίμησε τα 100 χρόνια από τη Μικρασιατική Καταστροφή, ξυπνώντας μνήμες θανάτου, λεηλασιών και προσφυγιάς για τους Έλληνες της Μικράς Ασίας. Στο άκουσμα, όμως, της περιοχής αυτής ο νους μας, τις περισσότερες φορές, πηγαίνει στη Σμύρνη ή στα άλλα παράκτια μέρη του χώρου αυτού, παραβλέποντας τα πιο εσωτερικά εδάφη, όπως η Καππαδοκία ή ο Πόντος, που είχαν έντονο το ελληνικό στοιχείο. Πλέον, εν έτει 2023, τιμάται ένα άλλο ιστορικό γεγονός που συμπληρώνει 100 χρόνια και σχετίζεται με τον Μικρασιατικό Ελληνισμό και το ουσιαστικό τέλος του από τις πατρογονικές εστίες, η Συνθήκη της Λωζάνης.
Όπως φανερώνει και ο τίτλος του άρθρου, το βιβλίο με το οποίο θα ασχοληθούμε, σήμερα, έχει ως κεντρικό του θέμα τον Πόντο και τιτλοφορείται Πόντος: Μια ιστορία από τον Μικρασιατικό Βορρά και διατίθεται από τις Εκδόσεις Παπαδόπουλος, μέσα από την πένα του συγγραφέα Βλάση Αγτζίδη. Ο συγγραφέας είναι Διδάκτωρ Σύγχρονης Ιστορίας στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής της Θεσσαλονίκης και έχει γράψει αρκετά βιβλία μέχρι σήμερα, ενώ έχει και πλούσια αρθρογραφική δράση στον εγχώριο τύπο.
Πίσω στα του βιβλίου τώρα, βλέπουμε πως ο συγγραφέας προσπαθεί να φωτίσει τα γεγονότα γύρω από τη σύγχρονη ιστορία του Πόντου και των ανθρώπων του. Για να πετύχει, όμως, τη μεγαλύτερη δυνατή κατανόηση από το αναγνωστικό κοινό, προβαίνει και στις ανάλογες επεξηγηματικές αναφορές για την κατάσταση που επικρατούσε στην Οθωμανική Αυτοκρατορία το διάστημα αυτό και τη θέση των Ελλήνων σε αυτή. Ζητήματα, όπως οι μεταρρυθμίσεις που πραγματοποιήθηκαν κατά τα μέσα του 19ου αιώνα, γνωστές και ως Τανζιμάτ, η δημιουργία του Ανατολικού Ζητήματος, με τη σταδιακή πτώση και τον διαμελισμό της Αυτοκρατορίας, η έξαρση του τουρκικού εθνικισμού και άλλα τέτοια θέματα σκιαγραφούν το πλαίσιο δράσης της εποχής και μας εντάσσουν στο κλίμα.
Έτσι, έχοντας πάρει μια πρόγευση για τα δεδομένα του ευρύτερου χώρου, επικεντρωνόμαστε στην περιοχή του Πόντου. Συναντάμε, μεταξύ άλλων, τα πληθυσμιακά μεγέθη, αλλά και τις δυσκολίες που αντιμετωπίζει η σύγχρονη έρευνα ως προς τον υπολογισμό των ανθρώπων, καθώς υπάρχουν διαφορετικά στοιχεία επί του θέματος αυτού (απογραφές από το Οικουμενικό Πατριαρχείο, το οθωμανικό κράτος, στοιχεία από τα Προξενεία κλπ). Επίσης, ένα ενδιαφέρον και όχι τόσο διαδεδομένο γνώριμα του Πόντου τον καιρό εκείνο, όπως αναδεικνύει το βιβλίο, είναι η άνθιση του Τύπου, με εφημερίδες και περιοδικά που έφταναν σε μεγάλη γεωγραφική εμβέλεια, ακόμα και έξω από τα σύνορα ως τις παραδουνάβιες χώρες.
Έπειτα, η αφήγηση στρέφεται γύρω από την άνοδο του Νεοτουρκικού κινήματος, στο οποίο επικρατούσε –σταδιακά– το σκεπτικό «η Τουρκία για τους Τούρκους», στοχεύοντας στον εκτοπισμό ή την εξόντωση των μη μουσουλμανικών πληθυσμών. Σύμμαχος σε αυτή την προσπάθεια ήταν και η Γερμανία, που παρείχε βοήθεια στο οθωμανικό κράτος, αναδιοργανώνοντας τον στρατό του και ενισχύοντας τους εξοπλισμούς τους, καθώς η χώρα μπήκε στον Α´ Παγκόσμιο Πόλεμο στο πλευρό των Κεντρικών Δυνάμεων. Έτσι, περιγράφονται οι ζοφερές στιγμές από τις γενοκτονίες, αρχικά, των Αρμενίων και, στη συνέχεια, των Ελλήνων του Πόντου, αλλά και τον εκτοπισμό τους προς τη Ρωσία και τη δημιουργία των Ταγμάτων Εργασίας (Αμελέ Ταμπουρού).
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει η σχέση ανάμεσα σε Οθωμανούς, Πόντιους και Ρώσους, περνώντας από διάφορες φάσεις. Εκτός από τις προσφυγικές ροές των Ελλήνων που κινήθηκαν προς τον Βορρά, σημαντική εξέλιξη ήταν και η επέμβαση των ρωσικών δυνάμεων, οι οποίες κατέλαβαν την ανατολική πλευρά του Πόντου, δίνοντας την ευκαιρία στους κατοίκους να δημιουργήσουν την Προσωρινή Κυβέρνηση Τραπεζούντας. Ωστόσο, ο βίος της δεν ήταν μακρύς, καθώς οι Νεότουρκοι ανέκτησαν έδαφος και οι Ρώσοι έφυγαν από την περιοχή, λόγω της εκδήλωσης της Οκτωβριανής Επανάστασης.
Διαβάζουμε, τέλος, διάφορα γεγονότα που αφορούν γενικότερα την περίοδο αυτή και σχετίζονται –με τον έναν ή τον άλλο τρόπο– με τον Πόντο, όπως ο Εθνικός Διχασμός, η Συνθήκη Μπρεστ-Λιτόφσκ, οι εκλογές του Νοεμβρίου του ´20, η Συνθήκη της Λωζάνης κ.α., ενώ παρατίθενται και πλούσιες πρωτογενείς πηγές. Μέσα, λοιπόν, από τις σελίδες του βιβλίου αυτού βλέπουμε με ψύχραιμη και σφαιρική ματιά την πορεία του Πόντου τους τελευταίους αιώνες, την ανάπτυξη, την καταστροφή του και τον τελικό ξεριζωμό του Ελληνικού στοιχείου από τις πατρώες εστίες του.
