Του Γιώργου Γαλανάκη,
Οι Αιγυπτιώτες Έλληνες αποτέλεσαν μία πολύ σημαντική κοινότητα στην Αίγυπτο, η οποία έδρασε καθοριστικά στην ανάδυση και την ανάπτυξη της χώρας του Νείλου. Η παρουσία των Ελλήνων ξεκινάει στις αρχές του 19ου αιώνα, μετά την πρόσκληση του τότε βαλή της Αιγύπτου (τυπικά ακόμα βιλαέτι της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας) Μοχάμεντ Άλι σε ξένους εμπόρους για να εγκατασταθούν μόνιμα στην Αίγυπτο. Ο Άλι -ο οποίος γεννήθηκε στην Καβάλα- γνώριζε πολύ καλά τις ικανότητες των Ελλήνων και για αυτό τους εμπιστεύτηκε στο εγχείρημά του για την ανάπτυξη της Αιγύπτου.
Η Αλεξάνδρεια αποτέλεσε την σημαντικότερη πόλη για τους Αιγυπτιώτες Έλληνες και γνώρισε την μεγαλύτερη εισροή Ελλήνων. Λόγω της μεγάλης παρουσίας του Ελληνικού στοιχείου εκεί ιδρύεται το 1833 το Ελληνικό προξενείο στην Αλεξάνδρεια, με πρώτο γενικό πρόξενο τον Μιχαήλ Τοσίτσα και μία δεκαετία αργότερα σχηματίστηκε η Ελληνική κοινότητα Αλεξανδρείας με πρώτο πρόεδρο πάλι τον Μιχαήλ Τοσίτσα. Η ανάδυση του Εθνικισμού στην Αίγυπτο άρχισε να δυσκολεύει την παρουσία των ξένων υπηκόων στην χώρα συμπεριλαμβανομένων και των Ελλήνων. Η δεκαετία του 1960 αποτέλεσε την δεκαετία με την μεγαλύτερη φυγή του Ελληνικού στοιχείου. Από το πληθυσμιακό αποκορύφωμα 100.000 περίπου Ελλήνων το 1927, σήμερα υπολογίζονται γύρω στους 3.000 οι περισσότεροι από αυτούς στο Κάϊρο.
Οι Έλληνες της Αλεξανδρείας έδωσαν ιδιαίτερο βάρος στην εκπαίδευση της νέας γενιάς. Το εκπαιδευτικό πρόγραμμα είχε ως στόχους από την μία την σύνδεση με το εθνικό κέντρο, μέσω της καλλιέργειας εθνικής συνείδησης, και από την άλλη να του δώσει τα απαραίτητα εφόδια ώστε να προκόψει στο κοσμοπολίτικο περιβάλλον στο οποίο ζούσε. Με λίγα λόγια ήθελε να δώσει και Ελληνική συνείδηση αλλά και συνείδηση του πολίτη του κόσμου. Η ιδέα του απόδημου Ελληνισμού ήταν κυρίαρχη στην εκπαίδευση και η Ελληνικότητα προβαλλόταν μέσα από ένα κοσμοπολίτικο πρίσμα.
Τα σχολεία της Αλεξανδρείας αποτέλεσαν πρότυπο εκπαιδευτηρίων για τα Ελληνικά δεδομένα από άποψη ποιότητας εκπαίδευσης, υλικοτεχνικών μέσων αλλά και θαυμάσιας αρχιτεκτονικής. Όλα αυτά δείχνουν με τον πλέον περίτρανο τρόπο την μεγάλη οικονομική επιφάνεια των Ελλήνων Αλεξανδρινών. Τα έξοδα για την ανέγερση γινόταν μέσω της δωρεάς ευεργετών, ενώ δίδακτρα πλήρωνε ο καθένας ανάλογα την οικονομική του επιφάνεια. Συνεπώς, οι φτωχότεροι της κοινότητας απαλλάσσονταν διδάκτρων. Τα έξοδα λειτουργίας καλύπτονταν από εράνους, συνδρομές και από τα έσοδα της Ε.Κ.Α. (Ελληνική Κοινότητα Αλεξανδρείας). Τα σχολεία είτε άνηκαν στην κοινότητα, είτε στο πατριαρχείο ενώ υπήρχαν και ιδιωτικά. Το εκπαιδευτικό πρόγραμμα συμπορευόταν με εκείνο των σχολείων στην Ελλάδα, με κάποιες διαφοροποιήσεις λόγω άλλων αναγκών (π.χ. η εκμάθηση της Αραβικής). Από το 1930 και μετά οι περισσότεροι καθηγητές ήταν Έλληνες γεννημένοι στην Αίγυπτο. Το σχολικό έτος 1927-1928 η Αλεξάνδρεια καταγράφει με διαφορά τον μεγαλύτερο αριθμό μαθητών και σχολείων σε σχέση με τις άλλες πόλεις της Αιγύπτου, με 14 σχολεία με 6.600 μαθητές την ίδια στιγμή που στο Κάϊρο ο αριθμός των μαθητών δεν ήταν ούτε ο μισός.
Το παλαιότερο, σημαντικότερο και εμβληματικότερο σχολείο της Ελληνικής Κοινότητας αποτελεί το «Αβερώφειο». Ιδρύθηκε πριν ακόμα την ίδρυση της Ελληνικής κοινότητας την δεκαετία του 1830, με πρωτοβουλία των Αδελφών Τοσίτσα και Νικολάου Στουρνάρη. Η πρώτη του ονομασία ήταν «Σχολείο των Γραικών», ενώ στην συνέχεια το 1854 μεταστεγάστηκε και μετονομάστηκε σε «Τοσιτσαία Σχολή». Την τελική ονομασία του την έλαβε προς τιμήν του μεγάλου ευεργέτη Γεωργίου Αβέρωφ. Το 1909, λόγω της αύξησης των μαθητών, μεταστεγάστηκε στο νέο κτήριο στο οποίο βρίσκεται μέχρι σήμερα. Το Αβερώφειο διαθέτει γήπεδο, χημείο, θέατρο, μουσείο φυσικής ιστορίας και βιβλιοθήκη. Η «Σαλβάγειος Εμπορική Σχολή» ιδρύθηκε το 1902 και λειτούργησε μέχρι το 1976. Στο κτήριο του στεγάζεται σήμερα το Τοσιτσαίο-Πρατσίκειο δημοτικό σχολείο. Σημαντικά σχολεία ήταν επίσης η Φαμηλιάδιος Δημοτική σχολή και η Πατριαρχική σχολή.
Συμπερασματικά, οι Αιγυπτιώτες Έλληνες αποτελούσαν την πολυπληθέστερη ξένη κοινότητα στην Αίγυπτο, η οποία συνδέθηκε όπως καμία άλλη με τον τόπο αυτό. Στα πιο απομακρυσμένα μέρη της χώρας μπορούσε να συναντήσει κανείς Έλληνες, οι οποίοι πολλές φορές ήταν οι μόνοι Ευρωπαίοι πολίτες. Δεν είναι άλλωστε τυχαίος ο όρος «Αιγυπτιώτης» που δόθηκε στους ανθρώπους αυτούς καθώς δείχνει με τον πλέον χαρακτηριστικό τρόπο το τι σήμαινε η Αίγυπτος για τους Έλληνες.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Κιτρόεφ, Αλέξανδρος, (2022), Οι Έλληνες και η διαμόρφωση της νεώτερης Αιγύπτου, Αθήνα: Παπασωτηρίου.
- Μαλτέζου, Χρύσα, (2022), Η Αλεξάνδρεια της ιστορικής μνήμης, Αθήνα: Καλλίγραφος.
- Η εκπαίδευση στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου, photodentro.edu.gr, Διαθέσιμο εδώ
