Μασσαλία: Το αρχαιοελληνικό διαμάντι των γαλλικών ακτών

Του Δημήτρη Καρυδάκη,

Κέντρο της μουσικής, του θεάτρου, του σινεμά αλλά και ο μεγαλύτερος εμπορικός λιμένας της Γαλλίας με ετήσια μεταφορά μέχρι και 100.000.000 τόνων αγαθών και πρώτων υλών  από και προς αυτήν,  πολυπολιτισμικό και θρησκευτικό χωνευτήρι της δυτικής Ευρώπης δη από τον 18^ο αιώνα και έπειτα, αλλά και η Ευρωπαϊκή Πολιτιστική Πρωτεύουσα για το έτος 2013, η Μασσαλία, μια πόλη με μακρόχρονη ιστορία 26 αιώνων, γενέτειρα των θρύλων του παγκοσμίου ποδοσφαίρου Ερίκ Καντονά και Ζινεντίν Ζιντάν, έδρα της Μαρσέιγ, αλλά και «μήτηρ» του Έλληνα ήρωα του Μακεδονικού αγώνα Παύλου Μελά, θα αποτελέσει το κύριο ενδιαφέρον του παρόντος άρθρου. Επομένως, και με τη γλαφυρή αυτή εισαγωγή στο παρόν άρθρο, πάμε να δούμε μια καθολική επισκόπηση της ιστορικής πορείας της θρυλικής αυτής πόλης, η οποία προς έκπληξη του ευρέως κοινού έχει αρχαιοελληνικές καταβολές.

Ας μεταφερθούμε για λίγο αρκετά πίσω στον χρόνο, συγκεκριμένα στο διάστημα από τον 8^ο μέχρι και τον 6^ο π.Χ. αιώνα. Η Ελλάδα της αρχαϊκής περιόδου, όπως έχουμε κάνει αναφορά και σε προηγούμενα άρθρα, βιώνει σημαντικές κοινωνικοπολιτικές αλλαγές, οι οποίες θα προλειάνουν το έδαφος για τον μετέπειτα ερχομό της ενδόξου κλασικής εποχής, αλλαγές οι οποίες θα συμβάλλουν τόσο στην αποκρυστάλλωση της μορφής της αρχαιοελληνικής πόλης-κράτους συλλήβδην, αλλά και θα εξαπλώσουν την παράδοση αυτής σε ολόκληρη την υφήλιο. Εκτός της οπλιτικής επανάστασης του 7^ου π.Χ. αιώνα, η οποία θα εισαγάγει στον ελληνικό χώρο τον πολεμικό σχηματισμό της οπλιτικής φάλαγγας, ο οποίος, όπως έχουμε ήδη δει, θα συμβάλlει στον εξοβελισμό της αριστοκρατικής και τυραννικής παράδοσης των ελληνικών πόλεων-κρατών  για χάρη της Δημοκρατίας.

Αυτό που γίνεται, επίσης, φανερό στο εσωτερικό πολυάριθμων πόλεων-κρατών είναι οι ταραχές σχετικά με τη σημαντική έλλειψη εύφορων και καλλιεργήσιμων εδαφών, η στενοχωρία (έλλειψη χώρου για βιώσιμη ζωή λόγω των τεράστιων δημογραφικών εκρήξεων), ακόμα και η έλλειψη σημαντικών πρώτων υλών. Οι λόγοι αυτοί είναι εκείνοι οι οποίοι θα ωθήσουν τους Έλληνες της αρχαϊκής περιόδου να οργανώσουν εκτεταμένα εποικιστικά προγράμματα με σκοπό την ανεύρεση νέων περιοχών-κλειδιά και εμπορικών κόμβων για εγκατάσταση των περιττών πληθυσμών που δεν μπορούσαν να ζήσουν στον κυρίως ελλαδικό χώρο και την ανταλλαγή αγαθών και πρώτων υλών με τους ντόπιους λαούς. Η μαζική αυτή προσπάθεια εκ μέρους των προγόνων μας, η οποία θα ονομαστεί από σύγχρονους μελετητές ως «Α΄/Β΄ Ελληνικός αποικισμός», θα είναι υπεύθυνη για τη διάδοση του ελληνικού πολιτισμού και τρόπου ζωής από τις ανατολικές ακτές της Ιβηρικής Χερσονήσου (Ισπανία) και τη βόρειο Αφρική, μέχρι τον Καύκασο στην σημερινή Κριμαία, τη Νότια Ιταλία, τις ακτές της νότιας Γαλλίας και αλλού.

Επικεντρώνοντας το ενδιαφέρον μας στον εποικισμό των νότιων γαλατικών ακτών από τους Έλληνες, γνωρίζουμε πως περίπου το 600 π.Χ., Έλληνες άποικοι με έδρα την ελληνική πόλη της Φώκαιας (“Foça” στην σημερινή Τουρκία, βορειοδυτικά της Σμύρνης) θα ξεκινήσουν το εποικιστικό τους εγχείρημα με προορισμό τις ακτές της Δυτικής Ευρώπης, ένα πολυέξοδο και επικίνδυνο εγχείρημα, το οποίο εν τέλει θα τους οδηγήσει στις νότιες ακτές της Γαλατίας. Σύμφωνα με τον ιδρυτικό μύθο της Μασσαλίας, ο οποίος διασώζεται χάρη στον Ρωμαίο ιστορικό Ιουστίνο μέσω του έργου του με τίτλο Επιτομή Φιλιππικών Ιστοριών, βλέπουμε τους Έλληνες Πρωτέα και Σίμο, οι οποίοι ως επικεφαλής της ναυτικής αποστολής των Φωκαίων θα πλεύσουν δυτικά, μπαρκάροντας αρχικά την πεντηκόντορό τους στις εκβολές του Τίβερη, συνάπτοντας συνθήκη φιλίας με τον κορινθιακής καταγωγής Ρωμαίο βασιλιά Ταρκύνιο (πιθανώς τον Πρεσβύτερο), για να καταφθάσουν έπειτα στον κόλπο του Λανκιντόν ή τον παλαιό λιμένα της πόλης (σήμερα “Vieux-Port de Marseille”) που θα ονομαζόταν μετέπειτα ως Μασσαλία.

Ο μύθος αναφέρει πως ο Πρωτέας και το πλήρωμά του θα έρθουν σε επαφή με την αυτόχθονα φυλή Λιγούρων, τους Σεγόβριγες, των οποίων ο βασιλιάς με το όνομα Νάννος έτυχε να οργανώνει εκείνη την ημέρα τον γάμο της μονάκριβης κόρης του, Γύπτιδος. Προσκαλώντας τους νεοαφιχθέντες Έλληνες στο παλάτι του, ο Λιγούριος βασιλιάς θα παρακαλέσει την κόρη του να δώσει ένα κύπελλο με νερό σε εκείνον που θα επέλεγε εκείνη ως γαμπρό της. Προς έκπληξη του βασιλιά, η Γύπτιδα θα προσπεράσει αδιάφορα τους ντόπιους Λιγούριους μνηστήρες, στρέφοντας την προσοχή της στους Έλληνες ναυτικούς. Ο Πρωτέας θα παραλάβει από την όμορφη Γύπτιδα το κύπελλο με το νερό και, στη συνέχεια, την ευχή του νέου του πεθερού, αλλά και την τοποθεσία στην οποία θα ίδρυε την πόλη της Μασσαλίας.

Η πανέμορφη πόλη της Μασσαλίας, χτισμένη ανατολικά των εκβολών του Ροδανού ποταμού, θα παραμείνει ελληνική μέχρι και την κατάκτησή της από τις λεγεώνες του Ιουλίου Καίσαρα το 49 π.Χ., ο οποίος θα καταστήσει την πόλη το μεγαλύτερο λιμάνι διαμετακομιστικού εμπορίου κρασιού και σκλάβων της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας διατηρώντας τον ελληνικό της χαρακτήρα, με την πόλη να εκχριστιανίζεται τον 5^ο μ.Χ. αιώνα και έπειτα να περνάει υπό την κυριαρχία Βησιγότθων, Οστρογότθων, μετά τη διάλυση της Δυτικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας για να καταλήξει να είναι ένα από τα ισχυρότερα λιμάνια της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας του Καρλομάγνου τον 8^ο μ.Χ. αιώνα.  Η Μασσαλία θα είναι η πρώτη πόλη που θα αναγνωρίσει τη θρυλική Γαλλική Επανάσταση το 1792, στέλνοντας στρατό στο Παρίσι, τα εμβατήρια του οποίου θα συγκροτήσουν τον Γαλλικό Εθνικό Ύμνο, τη «Μασσαλιώτιδα».

Άξιο αναφοράς είναι το γεγονός ότι πέραν της Μασσαλίας, οι Φωκαείς άποικοι θα ιδρύσουν τις πόλεις Αγαθή Τύχη (σημερινή «Αγκντ» ή  “Agde” της Γαλλίας), την Ολβία («Υέρ» ή “Hyeres”), την Αντίπολις («Αντίμπ» ή ‘’Antibes’’) και τη Νίκαια (Νις ή ‘’Nice’’). Φυσικό επακόλουθο ήταν η ίδρυση της Αλαλίας (σημερινή Αλεριά), καίριος εμπορικός πυλώνας των ανατολικών ακτών της Κορσικής, και η Ελέα (“Velia”) στον Κόλπο του Σαλέρνο, καθώς και ισχυρές αποικίες στην Ισπανία, όπως το Εμπόριον  (Εμπούριες ή ‘’Empuries’’).

Στην εισαγωγή του άρθρου έγινε αναφορά σε ορισμένα ιστορικής σημασίας πρόσωπα, τα οποία, έχοντας ως γενέτειρα τη Μασσαλία, διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο σε διάφορες πτυχές της ανθρώπινης ιστορίας, άλλοι με το αριστοτεχνικό τους «ντριμπλαδόρικο»  τάλαντο και άλλοι με τη σθεναρή τους παρουσία και συμβολή σε γεγονότα της νεότερης ιστορίας των Βαλκανίων. Από τη λίστα σημαινόντων προσωπικοτήτων με Μασσαλιώτικη καταγωγή δεν μπορεί να λείπει ο Ευθυμένης ο Μασσαλιώτης, εξερευνητής του 6^ου π.Χ. αιώνα, ο οποίος, ξεκινώντας από τον παλαιό λιμένα της πόλης μαζί με το πλήρωμά του, θα κατευθυνθεί το 580 π.Χ. νότια της Μασσαλίας, περνώντας από τις ανατολικές ακτές της Ισπανίας απευθείας μέσα από το τέλος του τότε γνωστού κόσμου για τους αρχαίους Έλληνες, τουτέστιν τις «Στήλες του Ηρακλέους» (το σημερινό Γιβραλτάρ), για να ξεχυθεί στον Ατλαντικό Ωκεανό και να κινηθεί πάλι νότια προς τις δυτικές ακτές της Μαυριτανίας και της Σενεγάλης, καταγράφοντας, παράλληλα, τις εμπειρίες του στο βιβλίο του Περίπλους, το οποίο, δυστυχώς, δεν διασώθηκε.

Τα βήματα του Ευθυμένη θα ακολουθήσει 200-250 χρόνια μετά ο Πυθέας ο Μασσαλιώτης (γεωγράφος, εξερευνητής, μηχανικός), ο οποίος, έχοντας ως σημείο εκκίνησης τη Μασσαλία, θα περάσει και εκείνος μέσα από τις Ηράκλειες Στήλες, αλλά σε αντίθεση με τον προκάτοχό του, θα κινηθεί βόρεια εξερευνώντας τις Βρετανικές ακτές, με τη χάρη του να φτάνει στα παράλια της σημερινής Δανίας και Σουηδίας, ακόμη και τη χερσόνησο της «Θούλης», την οποία οι μελετητές ταυτίζουν με τη σημερινή Ισλανδία. Οι δύο Έλληνες εξερευνητές τιμώνται στη Μασσαλία με δύο προτομές, οι οποίες βρίσκονται στο μπροστινό μέρος του Χρηματιστηρίου της πόλης, σημείο όχι τυχαία επιλεγμένο, καθώς αποσκοπεί να δείξει τη συμβολή των δύο Ελλήνων εμπόρων και θαλασσοπόρων στην οικονομική ακμή της πόλης τα αρχαία χρόνια.

Κλείνοντας, οφείλω να πω το εξής. Την επόμενη φορά που θα συμμετάσχετε σε κάποια συζήτηση και θα πείτε κάτι στις γραμμές του «Παντού είναι Ελλάδα» ή «Είμαστε παντού» και θεωρηθείτε ως φερέφωνα εθνικιστικού παραληρήματος από δήθεν προοδευτικά και δημοκρατικά στοιχεία, δείξτε τους αυτό το άρθρο. Και αυτό γιατί οι άνωθεν εκλαϊκευμένοι ισχυρισμοί όχι μόνο παραλήρημα δεν αποτελούν, αλλά ισχύουν όντως. Ήμασταν όντως παντού!

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Αρχαία Μασσαλία, hellenicaworld.com, Διαθέσιμο εδώ
• Ευθυμένης ο Μασσαλιώτης ο Εξερευνητής που δε μάθαμε ποτέ, diadrastika.com, Διαθέσιμο εδώ
• Μασσαλία, hellenicaworld.com, Διαθέσιμο εδώ
• Μασσαλία, η γαλλική πόλη με την «ελληνική καρδιά»,  (2021), livetotravelandtaste.com, Διαθέσιμο εδώ
• Πυθέας ο Μασσαλιώτης: Ο Έλληνας εξερευνητής της Έσχατης Θούλης, (2021), cognoscoteam, Διαθέσιμο εδώ