Της Μαρίας Κλειδή,
Η ομορφιά μίας πόλης κρύβεται στην ιστορία που διαγράφεται στους δρόμους της, στη φροντίδα του αστικού τοπίου και στην αλληλεπίδραση που επιτυγχάνεται με τους κατοίκους και τους επισκέπτες της. Η Αθήνα, λοιπόν, είναι μία πόλη στην οποία μπορεί κανείς να συναντήσει από αρχαία μνημεία, ναούς της κλασικής και ρωμαϊκής αρχαιότητας, βυζαντινές εκκλησίες, τζαμί της οθωμανικής περιόδου, δημόσια και ιδιωτικά κτίρια του κλασικισμού, μέχρι και κτίσματα μεσοπολεμικά, αλλά και δείγματα μοντερνισμού. Ακόμη και η οικιακή, πιο λιτή και πτωχή αλλά εξίσου σημαντική ιστορικά, αρχιτεκτονική της εκάστοτε περιόδου έχει να εκφράσει τις συνθήκες του τόπου κατά τον χρόνο δημιουργίας της και να αφηγηθεί μία δική της, μικρή ιστορία.
Η Αθήνα είναι μία πόλη που κατοικείται εδώ και πάνω από 5.000 χρόνια. Οι άνθρωποι της νεολιθικής εποχής που βρέθηκαν στην περιοχή έχτισαν τα πρώτα τους σπίτια στις κλιτές του ιερού βράχου, στις σπηλιές του οποίου οι αρχαίοι Έλληνες λάτρευαν τον Πάνα, τις Νύμφες, τον Ολύμπιο Δία και άλλους θεούς. Κατά την κλασική αρχαιότητα η καρδιά της πόλης, η Αθηναϊκή αγορά, βρισκόταν βόρεια του βράχου αλλά και αργότερα, κατά τον 2ο μ.Χ. αιώνα, η Ρωμαϊκή αγορά χτίστηκε βορειοδυτικά της πρώτης, δίπλα στη σημερινή πλατεία του Μοναστηρακίου.
Η νέα πόλη, σε κάποιες περιπτώσεις, αγκαλιάζει την παλαιότερη προσφέροντας μια ματιά στον Ηριδανό ποταμό από την πλατεία του Μοναστηρακίου, ενώ κάποιες άλλες την ισοπεδώνει, όπως στην περίπτωση του Ηλεκτρικού που πέρασε μέσα από την παλαιά πόλη και καταδίκασε τον βωμό των δώδεκα θεών στην αφάνεια. Ανεβαίνοντας, όμως, τον λόφο προς την Ακρόπολη, όπου το έδαφος είναι βραχώδες εξυπηρετώντας έτσι την ακεραιότητα των κτισμάτων, συνειδητοποιούμε πως υλικά κατάλοιπα μιας άλλης εποχής μας είναι προσιτά μέχρι σήμερα. Τα μνημεία του βράχου, ορατά από όλες τις αθηναϊκές συνοικίες, στέκουν περήφανα πάνω στο ιερό τους βάθρο.
Χαμηλότερα, η αρχαία αθηναϊκή αγορά περιλαμβάνει τη στοά του Αττάλου που αποτελεί μία προσεγμένη αποκατάσταση από την Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών. Στο Νότιο άκρο της στοάς χτίστηκε, τον 10ο αιώνα, η μεσοβυζαντινή εκκλησία των Αγίων Αποστόλων, ενώ στον ίδιο περίβολο βρίσκεται το Ηφαιστείον που αποτελεί, ίσως, τον πιο καλοδιατηρημένο δωρικό ναό της κλασικής περιόδου. Στη νότια κλιτή του βράχου, επιπρόσθετα, σώζεται το θέατρο του Διονύσου, το πρώτο θέατρο που ιδρύθηκε στην Αττική, που την περίοδο λειτουργίας του φιλοξενούσε πάνω από 15.000 θεατές.
Η ρωμαϊκή αγορά των Αθηνών διαθέτει στο δυτικό της άκρο ένα μοναδικό κτίσμα, γνωστό ως ωρολόγιο του Κυρρήστου ή Πύργος των Αέρηδων, επειδή διαθέτει περιμετρικά σε οκτώ ανάγλυφες πλάκες ανθρωπόμορφες απεικονίσεις των ανέμων, ενώ η βασική του χρήση φαίνεται να ήταν αυτή του υδραυλικού ρολογιού. Βόρεια του Πύργου των Αέρηδων χτίστηκε το 1668-70 το Φετιχιέ Τζαμί, ένα αρχιτεκτονικό δείγμα που μας άφησε η τουρκοκρατία, όπως και το Τζαμί Τζισταράκη των μέσων του 18ου αιώνα, που βρίσκεται στην πλατεία του Μοναστηρακίου.
Λίγο πιο μέσα στην Πλάκα, στην οδό Λυσίου 4 διατηρείται εκκλησάκι του 13ου αιώνα, αφιερωμένο στην Αγία Ζώνη της Παναγίας και τον Άγιο Σπυρίδωνα, ενώ επί της οδού Ερμού, του κεντρικότερου πεζοδρόμου των Αθηνών, βρίσκεται η μικρή εκκλησία βυζαντινής αρχιτεκτονικής της Παναγίας Καπνικαρέας με χρονολογία ανέγερσης τον 11ο μ.Χ. αιώνα. Το κέντρο της πόλης διαρθρωνόταν σε πολλές ιστορικές περιόδους γύρω από τον βράχο της ακρόπολης και ειδικότερα στη βορειοδυτική πλευρά του, όπου συναντιέται η Πλάκα με το Μοναστηράκι.
Στην πολεοδομική μορφή που έχει σήμερα η Αθήνα καθοριστική ήταν η επέμβαση των Βαυαρών, των Ελλήνων, αλλά και Ευρωπαίων αρχιτεκτόνων στον αθηναϊκό χώρο κατά τον 19ο αιώνα. Με το πολεοδομικό σχέδιο των αρχιτεκτόνων Κλεάνθη και Σάουμπερτ, το 1832 η πλατεία του Μοναστηρακίου που μαζί με την πλατεία Συντάγματος και την πλατεία Ομονοίας συνιστούν τα τρία κέντρα της πόλης, συνδέθηκαν και άνοιξαν δρόμοι για την καλύτερη κυκλοφορία. Ο βασιλιάς Όθωνας και οι αρχιτέκτονες που τον ακολούθησαν στο νεοσύστατο ελληνικό κράτος προσέφεραν στην Αθήνα μεγάλης κλίμακας αρχιτεκτονικά έργα, καταφέρνοντας να αποπνεύσουν το κλίμα του ευρωπαϊκού κλασικισμού στην πόλη που γέννησε την κλασική τέχνη, με σεβασμό και προσαρμογή στα τότε ελληνικά δεδομένα.
Ορόσημα της περιόδου του νεοκλασικισμού στην Αθήνα είναι η τριλογία Ακαδημία-Πανεπιστήμιο-Βιβλιοθήκη των αδερφών Χάνσεν επί της οδού Πανεπιστημίου, όπως και η δημιουργία των βασιλικών ανακτόρων, της σημερινής Βουλής των Ελλήνων, έργο που αρχικά δημιουργήθηκε με σχέδια του Βαυαρού Γκαίρτνερ και μετά από λειτουργικές παρεμβάσεις και την αποκατάσταση που δέχτηκε το κτίριο λόγω των πυρκαγιών του 1884 και 1909 η τελική του μορφή δόθηκε από τον αρχιτέκτονα Ανδρέα Κριεζή στη δεκαετία του ‘30.
Η δημόσια αρχιτεκτονική γνώρισε σημαντική ευεργεσία την περίοδο της βασιλείας του Όθωνα. Τότε, άλλωστε, ιδρύθηκε το Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο η ανέγερση του οποίου έγινε με τα σχέδια του Λύσανδρου Καυτατζόγλου. Μεγάλος αρχιτέκτονας της εποχής με ιδιαίτερη λατρεία απέναντι στην ελληνική παράδοση, ο Ερνέστο Τσίλλερ, ανέλαβε την οικοδόμηση πλήθους κτηρίων δημόσιων και ιδιωτικών. Το Εθνικό Θέατρο (τότε βασιλικό), το Προεδρικό Μέγαρο, το Νομισματικό μουσείο (Ηλίου Μέλαθρον) και τα Μέγαρα Μελά, Σταθάτου και Δεληγιώργη ήταν μερικά από αυτά, προσδίδοντας μία εξαιρετική αισθητική αξία στους δρόμους της Αθήνας και εναρμονίζοντας την κεντροευρωπαϊκή ματιά του κλασικισμού με την ελληνική κλασική αρχιτεκτονική λιτότητα και με το αστικό τοπίο. Ένα ακόμα έργο του οποίου η ολοκλήρωση συνέπεσε, χρονικά, με την έξωση του βασιλιά Όθωνα ήταν η δημιουργία του Μητροπολιτικού ναού του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου, που βρίσκεται στην ομώνυμη πλατεία σε νεοκλασική αρχιτεκτονική που ξεκίνησε το 1942.
Με την ανάληψη της βασιλείας από τον Γεώργιο, το νεοκλασικό στυλ διατηρήθηκε στην αρχιτεκτονική παρότι τα επόμενα χρόνια οι ανεγέρσεις γίνονταν κυρίως από ιδιώτες. Την περίοδο του Μεσοπολέμου, μάλιστα, η Αθήνα γνώρισε τις πρώτες πολυκατοικίες. Συγκεκριμένα, στην οδό Σκαραμαγκά 4 στην Αθήνα ένα κτίριο του εκλεκτικισμού που έχει δεχθεί μία εξαιρετική αποκατάσταση είναι η πολυκατοικία του Δημητρίου Κορκόδειλου που χτίστηκε με σχέδια του Κιτσίκη και από το 1988 στεγάζει την Ελβετική Αρχαιολογική Σχολή. Στον ίδιο δρόμο, Σκαραμαγκά και Πατησίων 61, ένα άλλο εμβληματικό κτίριο, βρίσκεται η οικοδομή Παπαλεονάρδου που χτίστηκε το 1925. Κάπου εδώ αξίζει να σημειώσουμε πως στην εν λόγω πολυκατοικία διέμεινε για ένα διάστημα της ζωής της η Μαρία Κάλλας. Βέβαια, το τελευταίο κτίσμα δεν είχε την τύχη του πρώτου καθώς σήμερα δεν θυμίζει σε τίποτα την παλαιά του αίγλη.
Πολλές συνοικίες της Αθήνας έχουν καταφέρει να κρατήσουν ένα χαρακτήρα προσδίδοντας ένα αφήγημα μέσα από την αρχιτεκτονική τους. Η Πλάκα, ενδεικτικά, είναι από τα χαρακτηριστικότερα παραδείγματα καλοδιατηρημένης συνοικίας από τον 19ο αιώνα που αναπτύχθηκε με παράγοντα την αρχαία ελληνική πόλη, με την οποία συνυπάρχει και το κλασικιστικό ρεύμα μέσα στο οποίο δημιουργήθηκε. Η διατήρηση των οικιών και η ανάδειξη των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών τους με τις ευλαβικές συντηρήσεις από τους κατοίκους έχουν αναδείξει την περιοχή ως μία από τις πιο παραδοσιακές της Αθήνας.
Το τοπίο στην υπόλοιπη πόλη δεν παραμένει το ίδιο γραφικό και ομοιόμορφο. Οι αντιπαροχές που ξεκίνησαν τη δεκαετία του 1960 στην Ελλάδα οδήγησαν σε πλήθος κατεδαφίσεων παραδοσιακών οικιών και στην ανέγερση πολυκατοικιών με ταχύτατους ρυθμούς. Η αρχιτεκτονική επιστήμη απομακρύνεται από τη σκηνή και τη θέση της παίρνουν κατασκευαστικές εταιρείες και πολιτικοί μηχανικοί που σπάνια μεριμνούν για την αισθητική ομοιομορφία και την σύνδεση του εκάστοτε κτίσματος με τον περιβάλλοντα χώρο του. Μέσα σε λίγες δεκαετίες η Αθήνα γεμίζει με πολυκατοικίες που στόχο έχουν το κέρδος σε βάρος της ανάδειξης των παραδοσιακών χαρακτηριστικών της εκάστοτε περιοχής και της συνακόλουθης ιστορίας της.
Παραδοσιακά σπίτια μα και αρχοντικά βρίσκονται ανάμεσα σε ψηλά και ογκώδη κτίσματα, ενώ παράλληλα το αυξημένο κόστος συντήρησής τους οδηγεί στις περισσότερες περιπτώσεις στην εγκατάλειψή τους. Σε αυτές τις γειτονιές, όμως, όπως είναι και η συνοικία του Ψυρρή, είναι ελπιδοφόρο το ότι βλέπεις ακόμη ουρανό, ενώ οι τέχνη του γκράφιτι γεμίζει τους άδειους τείχους με χρώματα και συναισθήματα, μαγαζάκια λειτουργούν ακόμη με μία μορφή πιο επαρχιακή, πιο παραδοσιακή και το παλαιό συνυπάρχει με το νέο.
Μία ευκαιρία να ακουστεί αναζητά η ιστορία. Κι αν η φωνή της πόλης δεν είναι πλέον δυνατή, ίσως φταίει ο αδιάκοπος θόρυβος, και αν δεν είναι όμορφη ίσως δεν την προσέχουμε ως έκφραση του παρελθόντος και προετοιμασία του πολιτισμού του μέλλοντος.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Η Αθήνα στην προϊστορική εποχή , archaeologia.eie.gr, διαθέσιμο εδώ
- Τα αρχαία στο φως, ο Ηλεκτρικός πού;, kathimerini.gr, διαθέσιμο εδώ
- Τα μικρότερα ιερά στις πλαγιές της Ακρόπολης, theacropolismuseum.gr, διαθέσιμο εδώ
- ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΗΣ ΑΜΕΡΙΚΑΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗΣ ΚΛΑΣΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ:, ascsa.edu.gr, διαθέσιμο εδώ
- Η Βουλή: Ιστορία του Κτηρίου, hellenicparliament.gr, διαθέσιμο εδώ
- Η Επίδραση του Νεοκλασικισμού στην Αθήνα: Το Μέγαρο Μαυρομιχάλη, infoidk.arch.duth.gr, διαθέσιμο εδώ
- Η Αθήνα του Μεσοπολέμου μέσα από τα κτίρια και τις ιστορίες τους, athensvoice.gr, διαθέσιμο εδώ
