Νομική προστασία των βάσεων δεδομένων

Της Κατερίνας Χασιώτη,

Προτού γίνει η θέσπιση της Κοινοτικής οδηγίας 96/9/ΕΚ, η προστασία των βάσεων δεδομένων στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα λάμβανε χώρα με τις διατάξεις περί συλλογικών έργων του δικαίου της πνευματικής ιδιοκτησίας, με την  προϋπόθεση όμως ότι, εξαιτίας της πρωτοτυπίας τους, θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν ως έργα. Οι βάσεις δεδομένων, όμως, στερούνταν της πρωτοτυπίας που ήταν απαραίτητη για την προστασία τους, με συνέπεια την ανυπαρξία νομικής προστασίας, τη στιγμή που οι επενδύσεις για τη δημιουργία τους γίνονταν όλο και υψηλότερες. Την αδυναμία αυτή ήρθε να καλύψει η Κοινοτική οδηγία 96/9/ΕΚ, καθώς είχε ως σκοπό την ενθάρρυνση των επενδύσεων ,με αντικείμενο το σύστημα διαχείρισης δεδομένων, έτσι ώστε να αναπτυχθεί η αγορά πληροφοριών στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα, αλλά και εκτός αυτής.

Ως βάση δεδομένων, νοείται «η συλλογή έργων, δεδομένων ή άλλων ανεξαρτήτων στοιχείων, διευθετημένων κατά συστηματικό ή μεθοδικό τρόπο και ατομικώς προσιτών με ηλεκτρονικά μέσα ή με άλλο τρόπο» (αρ. 1 παρ. 2 της Οδηγίας 96/9 και παρ. 2α του αρ. 2 του ν. 2121/1993, που προστέθηκε με το αρ. 7 παρ. 1 ν.2819/2000). Στην έννοια των βάσεων δεδομένων υπάγονται, επίσης, τόσο οι ηλεκτρονικές (ψηφιακές), όσο και οι μη ηλεκτρονικές (παραδοσιακές) βάσεις δεδομένων (π.χ. τηλεφωνικός κατάλογος). Επιπρόσθετα, κατά τις αιτιολογικές σκέψεις 17 και 19 της εν λόγω Οδηγίας, ο όρος «βάση δεδομένων» πρέπει να θεωρηθεί ότι περιλαμβάνει κάθε είδους συλλογές έργων, λογοτεχνικών, καλλιτεχνικών, μουσικών ή άλλων έργων ή υλικού, όπως κείμενα, ήχους, εικόνες, αριθμούς, πραγματικά στοιχεία και δεδομένα, ενώ δεν περιλαμβάνονται τα οπτικοακουστικά, κινηματογραφικά, λογοτεχνικά ή μουσικά έργα καθαυτά, καθώς δεν είναι διευθετημένα κατά συστηματικό ή μεθοδικό τρόπο και ατομικώς προσιτά. Επίσης, ούτε και η συμπίληση διαφόρων μουσικών εκτελέσεων CD, διότι δε διακατέχεται από την απαραίτητη πρωτοτυπία, ως συλλογή έργων και διότι, δεν αποτελεί ουσιώδη επένδυση.

Η Οδηγία 96/9 θέσπισε ένα πρωτότυπο σύστημα «διπλής προστασίας» των βάσεων δεδομένων. Πιο συγκεκριμένα, παρέχεται προστασία  είτε με βάση το δίκαιο της πνευματικής ιδιοκτησίας, εφόσον πληρούνται οι προϋποθέσεις που αυτό επιβάλλει, είτε με βάση ένα νέο «ειδικής φύσης» (sui generis) δικαίωμα του κατασκευαστή βάσης δεδομένων που εισάγει η ίδια η Οδηγία. Οι δύο αυτές μορφές προστασίας δεν εξαρτώνται η μία από την άλλη, αλλά έχουν ρόλο συμπληρωματικό, διότι αγγίζουν διαφορετικά τμήματα του πληροφοριακού συνόλου και υπόκεινται σε διαφορετικές προϋποθέσεις.

Για να απολαμβάνει προστασίας μια βάση δεδομένων, εφαρμόζοντας το δίκαιο της πνευματικής ιδιοκτησίας, είναι απαραίτητη η ύπαρξη του στοιχείου της πρωτοτυπίας στην επιλογή ή στη διευθέτηση του υλικού της. Ωστόσο, ούτε ο ν.2121/1993 ούτε η Οδηγία 96/9 προσδιορίζουν την έννοια της πρωτοτυπίας. Για να συνιστά όμως πρωτότυπο πνευματικό έργο, γίνεται δεκτό ότι πρέπει να περιέχει δημιουργική επιλογή του περιεχομένου ή πρωτότυπη οργάνωση του υλικού της δηλαδή αναζήτηση και μετάδοση του περιεχομένου της, κατά τρόπο πρωτότυπο. Συνεπώς, δε θα πρέπει να χαρακτηρίζεται πρωτότυπη μία βάση εάν ο δημιουργός της δεν εκφράζει τη δημιουργική του ικανότητα με πρωτότυπο τρόπο, καθώς δε προβαίνει σε επιλογές δημιουργικές και ελεύθερες ή αν η επιλογή γίνεται με αυτονόητα κριτήρια (π.χ. όλοι οι πολίτες ενός Δήμου ή όλα τα ονόματα με αλφαβητική σειρά). Έτσι, καθίσταται σαφές ότι δεν υφίσταται κανένα άλλο κριτήριο, εκτός από αυτό της πρωτοτυπίας, που είναι σε θέση να καθορίσει την προστασία της βάσης δεδομένων με το δικαίωμα της πνευματικής ιδιοκτησίας και κυρίως, δεν πρέπει να γίνεται καμία αξιολόγηση της ποιοτικής ή αισθητικής αξίας της (βάσει της αιτιολογικής σκέψης 16 και του αρ. 3 παρ.1β της Οδηγίας).

Αντικείμενο προστασίας του δικαιώματος πνευματικής ιδιοκτησίας σε μια βάση δεδομένων δεν αποτελεί το περιεχόμενό της, αλλά ο τρόπος επιλογής, κατάταξης και διευθέτησης του περιεχομένου της, ο οποίος περιέχει και το στοιχείο της πρωτοτυπίας (αρ. 3 παρ. 1 της Οδηγίας και αρ. 2 παρ. 2^α του ν.2121/1993). Υποκείμενο προστασίας, είναι ο δημιουργός της βάσης δεδομένων , οποίος κατά το αρ. 4 της Οδηγίας μπορεί να είναι φυσικό πρόσωπο ή η ομάδα φυσικών προσώπων που έχει δημιουργήσει τη βάση δεδομένων ή, εφόσον επιτρέπεται από τη νομοθεσία του κράτους µέλους, το νομικό πρόσωπο που ορίζεται ως δικαιούχος από τη νομοθεσία αυτή.

Κατ’ αρχήν, σύμφωνα με τα αρ. 3 παρ. 3 του ν.2121/1993 και 5 της Οδηγίας, ο δημιουργός της βάσης δεδομένων έχει το αποκλειστικό δικαίωνα να επιτρέπει ή να απαγορεύει:

α) προσωρινή ή διαρκή αναπαραγωγή της βάσης δεδομένων µε κάθε μέσο και μορφή, εν όλω ή εν μέρει, β) μετάφραση, προσαρμογή, διευθέτηση και οποιαδήποτε άλλη μετατροπή της βάσης δεδομένων, γ) οποιαδήποτε μορφή διανομής της βάσης δεδομένων ή αντιγράφων της στο κοινό. Η πρώτη πώληση αντιγράφου της βάσης δεδομένων στην Κοινότητα από τον δικαιούχο, ή µε τη συγκατάθεσή του, συνεπάγεται ανάλωση του δικαιώματος μεταπώλησης του εν λόγω αντιγράφου στην Κοινότητα, δ) οποιαδήποτε ανακοίνωση, επίδειξη ή παρουσίαση της βάσης δεδομένων στο κοινό, ε) οποιαδήποτε αναπαραγωγή, διανομή, ανακοίνωση, επίδειξη ή παρουσίαση στο κοινό των αποτελεσμάτων των πράξεων που αναφέρονται στο στοιχείο β.

Εκτός από τις βάσεις δεδομένων που αποτελούν πνευματικό δημιούργημα και τυγχάνουν προστασίας από το δίκαιο της πνευματικής ιδιοκτησίας, ο κοινοτικός νομοθέτης εισήγαγε με την Οδηγία 96/9 ένα νέο δικαίωμα ειδικής φύσης(sui generis) για τους κατασκευαστές βάσεων δεδομένων. Υποκείμενο της προστασίας με το ειδικής δύσεως δικαίωμα, είναι ο κατασκευαστής βάσης δεδομένων, δηλαδή το φυσικό ή νομικό πρόσωπο που λαμβάνει την πρωτοβουλία και επωμίζεται τον κίνδυνο των επενδύσεων (αρ.45Α παρ. 1 εδ. β’ ν. 2121/1993). Σύμφωνα με το αρ.7 παρ.1 της Οδηγίας παρέχεται στον κατασκευαστή μιας βάσης δεδομένων το δικαίωμα να απαγορεύει την εξαγωγή ή/και επαναχρησιμοποίηση του συνόλου ή ουσιώδους μέρους, αξιολογούμενου ποιοτικά ή ποσοτικά, του περιεχομένου της βάσης δεδομένων, εφόσον η απόκτηση, ο έλεγχος ή η παρουσίαση του περιεχομένου της βάσης καταδεικνύουν ουσιώδη ποιοτική ή ποσοτική επένδυση. Έτσι, γίνεται σαφές, ότι αντικείμενο προστασίας του εν λόγω δικαιώματος, είναι το περιεχόμενο της βάσης δεδομένων και διαφοροποιείται συνεπώς από την προστασία, βάσει του δικαίου της πνευματικής ιδιοκτησίας, η οποία αφορά μόνο την πρωτότυπη επιλογή και δομή του περιεχομένου της βάσης.

Σε αυτή την περίπτωση, μόνη προϋπόθεση για την παροχή προστασίας είναι να έχει προχωρήσει ο κατασκευαστής σε σημαντική επένδυση σχετική με τα χρηματοδοτικά μέσα, τη δαπάνη ενεργειών και χρόνου. Για να αποτιμηθεί ο χαρακτήρας της επένδυσης ως ουσιώδης, επιστρατεύονται ποσοτικά ή ποιοτικά κριτήρια, όπως αποφαίνεται και από το αρ. 45Α παρ.1. Όσον αφορά τα ποσοτικά κριτήρια, γίνεται εκτίμηση των χρηματικών επενδύσεων για την κτήση και την προβολή του περιεχομένου της βάσης. Αξιολογείται, ακόμη, ο χρόνος και οι προσπάθειες που καταβλήθηκαν για τον σκοπό αυτό. Όσον αφορά τα ποιοτικά κριτήρια, γίνεται εκτίμηση της επένδυσης με βάση τους πόρους, ανθρώπινων ή τεχνικών, που χρησιμοποιήθηκαν. Περαιτέρω, η έννοια της ουσιώδους επένδυσης αναγνωρίστηκε ως προϋπόθεση και από το ΔΕΚ στην υπόθεση Fixtures Marketing Ltd. Εν κατακλείδι, οι επενδύσεις αυτές είναι δυνατόν να συνίστανται σε διάθεση χρηματοδοτικών μέσων ή δαπάνη χρόνου, προσπαθειών και ενέργειας, και πρέπει να πρόκειται για επενδύσεις σημαντικών ανθρώπινων, τεχνικών και οικονομικών πόρων.

Δεν μπορεί να το αμφισβητήσει κανείς ότι οι βάσεις δεδομένων αποτελούν σημαντικό μέσο και απαραίτητο δομικό, αλλά και συνεκτικό κομμάτι όλων των νέων τεχνολογιών στη σημερινή εποχή της πληροφορικής και της επικοινωνίας. Επομένως, η καθοριστικής σημασίας παρουσία των βάσεων δεδομένων στη σύγχρονη τεχνολογική πραγματικότητα χρήζει νομικής προστασίας και μένει να διαπιστωθεί η αποτελεσματικότητα της προστασίας αυτής.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

• Οδηγία 96/9/ΕΟΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 11ης Μαρτίου 1996, σχετικά με τη νομική προστασία των βάσεων δεδομένων, eur-lex.europa.eu, διαθέσιμο εδώ 

• Η Νομική Προστασία των Βάσεων Δεδομένων, lawandtech.eu, διαθέσιμο εδώ 
• Δίκαιο Πληροφορικής, Ιωάννης Δημ. Ιγγλεζάκης, Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα-Θεσσαλονίκη, 2021