Στην άβυσσο της συνείδησης…

Γιατί έχουμε συνείδηση; Πώς ξέρουμε ότι δεν είμαστε απλά ρομπότ, που επιτελούν μηχανικά ζωτικές λειτουργίες; Αντίστοιχα δυσεπίλυτα προβλήματα έχει κληθεί να απαντήσει η ανθρωπότητα εδώ και χιλιετίες, χωρίς, όμως, κάποια προφανή απάντηση. Παρόλο που όλοι μας μπορούμε να ισχυριστούμε πως είμαστε ενσυνείδητα όντα, αυτό αποτελεί μια υποκειμενική εμπειρία, που έρχεται σε αντιπαράθεση με την αντικειμενική φύση της επιστήμης. Μια ακόμα τροχοπέδη, που αντιμετωπίζει κανείς στην προσπάθεια ανακάλυψης της αλήθειας, είναι ότι ο ορισμός της συνείδησης είναι απροσδιόριστος και κάθε προσπάθεια έρευνας ματαιώνεται.

Παρά την ατραπό, πολλοί ήταν οι επιστήμονες και οι φιλόσοφοι που δεν δίστασαν. Ένας από αυτούς, πρωτοπόρος για την εποχή του, ο Nietzsche, αντιλαμβάνεται τη συνείδηση ως μια συνεργατική διαδικασία για την εκπλήρωση των ζωτικών λειτουργιών. Ο Γερμανός φιλόσοφος υπερμάχεται της άποψης ότι η ζωή εκφυλίζεται, όταν η συνείδηση πλανάται, όπως συμβαίνει για παράδειγμα σε νευροεκφυλιστικές νόσους. Επίσης, διακρίνει πλευρές της συνείδησης, όπως είναι η ορθολογική που αντιπαραβάλλεται με την ηθική και με αυτόν τον τρόπο ο καθένας από εμάς αποτελεί μια ξεχωριστή οντότητα. Απεναντίας, η φροϋδική θεωρία προσομοιάζει τη συνείδηση με την αντίληψη. Μέσω αυτής της ερμηνείας μπόρεσαν ο Freud μαζί με τον Breuer, να εξηγήσουν τα υστερικά συμπτώματα, που ήταν το αποτέλεσμα της απώθησης τραυματικών εμπειριών πέρα από την συνείδηση, δηλαδή στο ασυνείδητο. Φαινόμενα όπως οι παραδρομές της γλώσσας, τα όνειρα, τα απωθημένα και οι ψυχαναγκασμοί, που επιβεβαιώνουν την ύπαρξη του ασυνείδητου, επιβεβαιώνουν, αντίστοιχα, και την ύπαρξη του συνειδητού. Αυτή η θεωρία, όμως, δεν έπεισε αρκετούς συγχρόνούς τους, που ισχυρίζονται πως η επιστήμη της συνείδησης είναι αδύνατη.

Νεότεροι νευροψυχολόγοι και ψυχίατροι επιχείρησαν να συσχετίσουν πιθανές συνειδησιακές καταστάσεις με τα αντίστοιχα τμήματα του εγκεφάλου. Χαρακτηριστικά, έχουν μελετηθεί ποια σημεία του εγκεφάλου διεγείρονται όταν αισθανόμαστε πόνο, χαρά, θυμό, χωρίς, όμως, να δοθεί μια πλήρης αιτιολογία. Σε αυτό το σημείο, η επιστήμη της εξήγησης ήρθε να αντικαταστήσει την επιστήμη της συσχέτισης με μερικές ριζοσπαστικές θεωρίες. Μια από αυτές υποστηρίζει πως η συνείδηση μπορεί να αποτελεί μια ακόμα θεμελιώδη έννοια, όπως η μάζα, η ενέργεια και η εντροπία. Όπως η θεωρία της βαρύτητας μπορεί να περιγράψει επαρκώς τα ηλεκτρομαγνητικά φαινόμενα, έτσι και η συνείδηση μπορεί να αποτελέσει μια καινούργια θεωρία με τους δικούς της νόμους.

Δεν είναι λίγοι, ωστόσο, και αυτοί που διατείνονται ότι η θεωρία του παμψυχισμού μπορεί να είναι η απάντηση που τόσο καιρό ψάχνουμε. Οι Πλατωνικοί υιοθέτησαν την άποψη πως κάθε αντικείμενο θα μπορούσε να έχει μια συνειδησιακή κατάσταση, πρόδρομη αυτή του ανθρώπου, τονίζοντας, όμως, πως αυτό δεν αποδεικνύει ότι κάθε υλικό σώμα μπορεί να αισθάνεται ή να μηχανεύεται. Σύμφωνα με τον νευροεπιστήμονα Giulio Tononi, αυτή η ιδιότητα θα μπορούσε να σχετίζεται με την πολυπλοκότητα, που είναι ικανό να διαχειριστεί το κάθε σύστημα.

Θα ήταν παράλειψη να μην αναφερθεί και η καινοτόμος θεωρία που προτάθηκε στον τομέα της σύγχρονης νευρολογίας, που εστιάζει στην κβαντική ερμηνεία των εγκεφαλικών λειτουργιών. Το μοντέλο αυτό περνάει από τη μελέτη των νευρικών συνάψεων στη διερεύνηση των μικροσυστατικών των νευρώνων. Οι πρωτεργάτες Ρ. Penrose και S. Hameroff επισημαίνουν πως οι υποκυτταρικές διεργασίες είναι αυτές που δίνουν νόημα στη ζωή μας. Η διατύπωση της θεωρίας των χορδών μάς βοήθησε στη συνειδητοποίηση ότι τα θεμελιώδη σωματίδια δεν είναι σημειακά, αλλά έχουν διάσταση, η οποία είναι μικρότερη έως και 25 τάξεις μεγέθους από αυτή του ατόμου. Σε συνεργασία με την κβαντομηχανική διαπιστώνουμε πως, όταν κάποιος παρατηρεί μια κυματοσυνάρτηση, αυτή καταρρέει, το σύστημα ανιχνεύεται ως σημειακό και μπορούμε να μετρήσουμε μόνο την πιθανότητα της θέσης του στο χώρο. Αυτή η μυστηριώδης πλευρά της κβαντομηχανικής διαλευκάνθηκε από τη θεωρία της κβαντικής βαρύτητας.

Πώς, όμως, σχετίζεται η κατάρρευση της κυματοσυνάρτησης με τη λειτουργία του εγκεφάλου και τη συνείδηση;

Η κβαντική βαρύτητα μάς επιτρέπει να κατανοήσουμε πως ακόμα και αν δεν παρατηρούμε ένα σύστημα αυτό συρρικνώνεται γιατί σε κβαντικό επίπεδο επιδρά η κβαντική βαρύτητα. Με απλά λόγια, μια κυματοσυνάρτηση μπορεί να καταρρεύσει, χωρίς την παρουσία παρατηρητή. Στoυς μικροσωληνίσκους των νευρώνων δημιουργούνται κυματοσυναρτήσεις, που μεταφέρουν πληροφορία και οι οποίες μπορούν να καταρρεύσουν από κβαντικές βαρυτικές αλληλεπιδράσεις. Επομένως, οι διάφορες αντιδράσεις του οργανισμού μας οφείλονται στις αυθόρμητες καταρρεύσεις των κυματοσυναρτήσεων. Ο Penrose με τον Hameroff υποστήριξαν πως η συνείδηση οφείλεται στην κβαντική βαρύτητα, εξαιτίας της μεταφοράς των ιόντων διαμέσου του κυτταροσκελετού. Μήπως ήρθε, επομένως, η ώρα να εξετάσουμε όχι απλά τη συνείδηση, αλλά την κβαντική φύση αυτής;