Του Ηλία Λεοντάρη,
Η δοκιμασία σαν θεσμός αποτελούσε βασικό στοιχείο του αθηναϊκού δημοκρατικού πολιτεύματος. Θεσπίστηκε στην εποχή του Σόλωνα –ή όπως πολλοί μελετητές υποστηρίζουν, με σημαντικότερο τον Hignett, την εποχή του Κλεισθένη– με απώτερο σκοπό να κριθούν ικανοί για το αξίωμα το οποίο τους δόθηκε με εκλογή ή κλήρωση. Ως πολιτικός όρος χρησιμοποιείται για την εξέταση της καταλληλόλητας ενός πολίτη για να αναλάβει ένα δημόσιο αξίωμα, και επαφιόταν σε κάποια συγκεκριμένα κριτήρια τα οποία θα τονιστούν στη συνέχεια. Οι κρατικοί αξιωματούχοι που αναλάμβαναν δημόσια αξιώματα μέσω κλήρωσης ή εκλογής έπρεπε να «δοκιμαστούν» για να εγκριθούν από τη Βουλή των Πεντακοσίων και αργότερα από το Λαϊκό Δικαστήριο της Ηλιαίας.
Επιπλέον, και η τάξη των ρητόρων ή συνηγόρων (όπως ονομάζονταν) έπρεπε να περάσει από δοκιμασία για να ελεγχθεί το ήθος τους. Σύμφωνα με τον Αισχίνη στο λόγο «κατά Κτησιφώντος» (3.14-15) όσοι κληρωτοί ή αιρετοί άρχοντες αναλάμβαναν υπόθεση της πόλεως για πάνω από τριάντα μέρες, έπρεπε να ελεγχθούν μέσω της δοκιμασίας από το κράτος: «…τὰς χειροτονητάς» φησιν (ενν. ο νόμος) «ἀρχάς», ἁπάσας ἑνὶ περιλαβὼν ὀνόματι ὁ νομοθέτης, καὶ προσειπὼν ἁπάσας ἀρχὰς εἶναι ἃς ὁ δῆμος χειροτονεῖ, «καὶ τοὺς ἐπιστάτας» φησὶ «τῶν δημοσίων ἔργων» «καὶ πάντας ὅσοι διαχειρίζουσί τι τῶν τῆς πόλεως πλέον ἢ τριάκονθ᾽ ἡμέρας, καὶ ὅσοι λαμβάνουσιν ἡγεμονίας δικαστηρίων· «ἄρχειν δοκιμασθέντας ἐν τῷ δικαστηρίῳ».
Όσον αφορά τους εννέα άρχοντες και τους βουλευτές, δοκιμάζονταν αρχικά μόνο ενώπιον της Βουλής, αλλά αργότερα –για όσους αποδοκιμάζονταν από την Βουλή και ασκούσαν έφεση– και ενώπιον του λαϊκού δικαστηρίου της Ηλιαίας (Αριστοτέλης, Αθηναίων Πολιτεία, 55.2 και 45.3, και Δημοσθένης, Προς Λεπτίνην 90). Οι περισσότεροι άρχοντες εκλέγονταν με κλήρο, ενώ με ψηφοφορία οι στρατηγοί και οι αξιωματούχοι που σχετίζονταν με τα οικονομικά θέματα της πόλης, δεδομένου ότι τα καθήκοντά τους απαιτούσαν συγκεκριμένες γνώσεις και ικανότητες (Αθηναίων Πολιτεία 43.1-2). Αυτοί οι άρχοντες, υπέβαλαν εννιά φορές τον χρόνο τους λογαριασμούς τους στην Βουλή για να εξεταστούν από τους λογιστές. Κάθε πολίτης είχε το δικαίωμα να καταγγείλει κάποιον άρχοντα για κατάχρηση της εξουσίας.
Τα απαιτούμενα προσόντα ενός άρχοντα-πολίτη ήταν καταρχάς η απόδειξη γνησιότητας αθηναϊκής καταγωγής του δοκιμαζόμενου. Ο υποψήφιος άρχοντας θα πρέπει να κατάγεται από γνήσιους Αθηναίους πολίτες (πατέρας-μητέρα) και να μην είναι μέτοικος. Ακολουθεί η εκπλήρωση της στρατιωτικής θητείας. Κάθε Αθηναίος πολίτης έπρεπε με τη συμπλήρωση του 18ου έτους της ζωής του να υπηρετήσει δύο χρόνια ως έφηβος. Αποτελούσε τμήμα της δημόσιας εκπαίδευσης και είχε ως απώτερο σκοπό την στρατιωτική κατάρτιση, την θρησκευτική, πολιτική και ηθική μύησή τους (Λυσίας, Υπέρ Μαντιθέου, 18). Επιπρόσθετα, βαρύνουσα σημασία κατείχε ο σεβασμός στους γονείς και στα ταφικά έθιμα καθώς, δείχνοντας ο υποψήφιος τον σεβασμό και την αγάπη του προς τους γονείς, φανερώνει ότι είναι ενάρετος και ότι θα σεβαστεί εξίσου τους νόμους της πόλης του.
Στα οικονομικά θέματα επιβαλλόταν η πληρωμή των φόρων ανά τακτά χρονικά διαστήματα. Οι πολίτες ήταν υποχρεωμένοι να τηρούν απαρέγκλιτα τις επιταγές του φορολογικού συστήματος. Έπρεπε να πληρώνουν φόρους έτσι ώστε το κράτος να μπορεί να κάνει έργα κοινής ωφέλειας, και να πληρώνει τους δημοσίους υπαλλήλους και τους στρατιώτες. Τέλος, απαραίτητα δεν θα έπρεπε να έχουν αφαιρεθεί τα πολιτικά του δικαιώματα (ατιμία). Η ποινή της ατιμίας επιβάλλονταν από τα Δικαστήρια σε περιπτώσεις παραβατικής συμπεριφοράς, όπου κρίνονταν απαραίτητο. Ένας υποψήφιος δεν έπρεπε να είναι άτιμος διότι πρώτον έβγαινε εκτός νόμου, εφόσον του έχουν στερηθεί τα πολιτικά δικαιώματα, και δεύτερον έδειχνε ότι είναι ανήθικος και διανύει βίο αισχρό και επονείδιστο.
Η διαδικασία της δοκιμασίας είχε ως εξής: αρχικά, ρωτούσαν τον υποψήφιο κάποιες συγκεκριμένες ερωτήσεις, που αφορούσαν αφενός προσωπικά θέματα όπως πληροφορίες για τους προγόνους του και τη μεταξύ τους σχέση και αφετέρου τη στάση του απέναντι στην πολιτεία και τους νόμους, όπως για παράδειγμα στρατιωτικές υποχρεώσεις, πληρωμή φόρων κ.α. Προς επίρρωση των παραπάνω έπρεπε να παρουσιαστούν μάρτυρες που θα επιβεβαίωναν τα λεγόμενά του. Όποιος είχε αντιρρήσεις μπορούσε να τον κατηγορήσει και ο ίδιος ο υποψήφιος να ανταπαντήσει υπερασπιζόμενος τον εαυτό του. Στη συνέχεια η Βουλή ή το Δικαστήριο αποφάσιζε αν θα προχωρήσει στην επικύρωσή του ή όχι. Όπως αναφέρεται και στον λόγο Ὑπὲρ Μαντιθέου (16.9) του Λυσία: «δοκεῖ δέ μοι, ὦ βουλή, ἐν μὲν τοῖς ἄλλοιςἀγῶσι περὶ αὐτῶν μόνων τῶν κατηγορημένων προσήκεινἀπολογεῖσθαι, ἐν δὲ ταῖς δοκιμασίαις δίκαιον εἶναι παντὸςτοῦ βίου λόγον διδόναι». Γίνεται αντιληπτό συνεπώς ότι παρόλο που στις δικαστικές διαμάχες, ο κατηγορούμενος εξετάζεται και κρίνεται μόνο σχετικά με την υπόθεσή του, κατά τη διάρκεια της δοκιμασίας, εξετάζεται λεπτομερειακά όλος ανεξαιρέτως ο βίος του, δημόσιος και ιδιωτικός.
Εν κατακλείδι, βλέπουμε ότι ο θεσμός της δοκιμασίας, συνιστούσε καθοριστικό και καταλυτικό ρόλο στο αρχαίο αθηναϊκό πολίτευμα. Αποτελούσε βασικό μέσο διάκρισης των Αθηναίων πολιτών που ήθελαν να ασχοληθούν με τα ανώτερα διοικητικά αξιώματα και διέπονταν από τα κατάλληλα προσόντα. Παρατηρούμε ακόμη ότι, με βάση τα παραπάνω αποσπάσματα, η διαδικασία της δοκιμασίας για έναν δοκιμαζόμενο ήταν ιδιαίτερα δύσκολη και αξιοκρατική, καθώς απέκλειε πολύ εύκολα από την εξουσία υποψήφιους αμφίβολης εντιμότητας που δεν τήρησαν ορθά τις επιταγές της αθηναϊκής κοινωνίας. Σύμφωνα με τον καθηγητή Michel Humbert: «η δοκιμασία δεν είναι μια εξέταση της υπευθυνότητας ή των ειδικών προσόντων, αλλά μόνο της ηθικής συγκρότησης…».
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Νικολάου Παπαδούκα, (1988), Σόλων: Αρχαίον Ελληνικόν Δίκαιον, Αθήνα: Πελεία.
- Harrison A.R.W., (1971), The Law of Athens, London: Oxford University Press.
- Humbert Michel, (2012), Πολιτικοί και Κοινωνικοί Θεσμοί της Αρχαιότητας, Αθήνα-Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Σάκκουλα.
- MacDowell Μ.Douglas, (1978), Το δίκαιο στην Αθήνα των Κλασικών Χρόνων, Αθήνα: Παπαδήμα.
