Toυ Χρήστου Πεξομάτη,
Στο μέρος Α’, εξετάσαμε την πορεία της ευρωπαϊκής κουλτούρας και καταλήξαμε στις αξίες που διαδόθηκαν μέσω της Γαλλικής Επανάστασης. Ορισμένες από αυτές τις αξίες διαφαίνονται στην καθημερινότητά μας μέχρι και σήμερα. Αποτυπώνονται, άλλωστε, σε νομικό, κοινωνικό και ιδεολογικό επίπεδο. Ήρθε η ώρα να τις αναλύσουμε σε ένα μεγαλύτερο βάθος, λοιπόν. Στον σημερινό κόσμο, είναι λογικό να ληφθούν ορισμένες ιδέες ως δεδομένες και σε έναν βαθμό πλέον είναι. Αυτό που, ίσως, δεν σκεφτόμαστε συχνά είναι ότι δεν ήταν και τόσο δεδομένες παλαιότερα. Ειδικά στην Ευρώπη του 1789, στην οποία έρχεται και η Γαλλική Επανάσταση, η ιδέα της ισότητας ή της ανεξιθρησκείας ήταν αρκετή, για να θεωρηθεί κανείς τρομοκράτης.
Αρχικά, ένας τομέας που επηρεάστηκε πολύ έντονα από τη Γαλλική Επανάσταση είναι το δίκαιο. Μία φράση που σίγουρα όλοι μας έχουμε ακούσει είναι το «αθώος μέχρι αποδείξεως του εναντίου». Αυτό αποτυπώνεται στα περισσότερα συντάγματα των ευρωπαϊκών κρατών ως το «τεκμήριο αθωότητας». Σύμφωνα με αυτή την αρχή, κάθε κατηγορούμενος τεκμαίρεται ότι είναι αθώος μέχρι αποδείξεως της ενοχής του. Κάτι τέτοιο πριν το 1789, όμως, δεν ίσχυε, ειδικά αν οι κατηγορίες κατευθύνονταν προς έναν αγρότη ή έναν δουλοπάροικο. Αντίστοιχη περίπτωση είναι και η ελευθερία λόγου, τύπου και έκφρασης.
Η φράση «Διαφωνώ με αυτό που λες, αλλά θα υπερασπιστώ μέχρι θανάτου το δικαίωμά σου να το λες», που αποδίδεται στο Βολταίρο, είναι, επίσης, ένα πολύ γνωστό απόφθεγμα της εποχής. Ο ίδιος δεν είπε, βέβαια, ποτέ αυτή τη φράση, αλλά έτσι συνοψίζεται η γενικότερη φιλοσοφία του. Τέλος, ένα καίριο δικαίωμα ήταν αυτό της ανεξιθρησκίας. Τον Αύγουστο του 1789, η νομοθετική συνέλευση καταργεί τα εκκλησιαστικά προνόμια και επιβάλλει απόλυτη ανεξιθρησκεία. Η καθολική εκκλησία στην προεπαναστατική Γαλλία είχε, άλλωστε, πολύ ισχυρή παρουσία και επιρροή και ο Χριστιανισμός μονοπωλούσε ως κυρίαρχη θρησκεία. Με τη Γαλλική Επανάσταση, λοιπόν, η καθολική εκκλησία βρέθηκε υπόλογη για τις συνθήκες διαβίωσης του λαού της Γαλλίας, ποινικοποιήθηκε και αντικαταστάθηκε.
Δυστυχώς, 4 χρόνια μετά τη Γαλλική Επανάσταση και παρά τα προοδευτικά μέτρα που φαινόταν ότι θα υιοθετήσει, επικράτησε μια κατάσταση πολιτικής τρομοκρατίας. Το αποτέλεσμα ήταν περίπου 300.000 άνθρωποι να συλληφθούν και 17.000 να εκτελεστούν για την αντίθεσή τους προς την επανάσταση. Επικράτησε, πραγματικά, ένα χαοτικό κλίμα βίας και φόβου, το οποίο, όμως, έληξε με την εκτέλεση του Ροβεσπιέρου. Παρά τη μετέπειτα πορεία της επανάστασης, οι αρχές αυτές διατηρήθηκαν μέχρι και σήμερα, ενώ η βία που ακολούθησε, σε μεγάλο βαθμό, απορρίφθηκε. Ο φιλελευθερισμός, παρόλα αυτά, ο οποίος διαδραμάτισε καίριο ρόλο τόσο στην Αμερικανική όσο και στη Γαλλική Επανάσταση, θεωρεί –μέχρι και σήμερα– τη βία ως το ύστατο μέσο δράσης, όταν η λογική και η διπλωματία αποτυγχάνουν πλήρως.
Ένας τομέας που επηρεάστηκε, επίσης, σε μεγάλο βαθμό, ήταν ο ιδεολογικός. Όπως ήδη αναφέρθηκε, οι πεποιθήσεις του κλασικού φιλελευθερισμού βρήκαν μεγάλη απήχηση στη Γαλλική Επανάσταση και συνεχίζουν να διαμορφώνουν τον κόσμο, μέχρι και στις μέρες μας. Μία εύλογη ερώτηση είναι με ποιο τρόπο αποτυπώθηκε αυτή η απήχηση; Αρχικά, μέσω του δικαιώματος στην ατομική ιδιοκτησία. Αυτό καθιερώθηκε από τη Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του πολίτη. Πριν τη Διακήρυξη, περίπου το 96% της γης άνηκε στους ευγενείς και στους κληρικούς, οπότε το δικαίωμα ιδιοκτησίας ήταν ιδιαίτερα σημαντικό για τα δεδομένα της εποχής.
Ήταν, επίσης, προϋπόθεση για να έχει κανείς δικαίωμα ψήφου, ένα πρωτόγνωρο δικαίωμα, ακόμα και αν απευθύνονταν μόνο σε ένα πολύ περιορισμένο ποσοστό του πληθυσμού. Ένα εξίσου σημαντικό δικαίωμα ήταν αυτό της ισότητας απέναντι στον νόμο και το δικαίωμα σε δίκαιη δίκη. Η ισότητα ήταν, επίσης, και στο σύνθημα της επανάστασης «Ελευθερία, Ισότητα, Αδελφοσύνη». Ίσως μία από τις πλέον ριζοσπαστικές αλλαγές που έφερε ο φιλελευθερισμός ήταν η κατάργηση του φεουδαρχικού συστήματος και η σταδιακή εξέλιξη της οικονομίας προς ένα πιο ανεξάρτητο και φιλελεύθερο σύστημα, γνωστό και ως καπιταλισμό.
Κλείνοντας με τον ιδεολογικό τομέα, οι άνθρωποι αρχίζουν να αντιλαμβάνονται τους εαυτούς τους ως ατομικότητες. Μέχρι τότε, οι άνθρωποι θεωρούνταν μέλη ενός ευρύτερου συνόλου, είτε αυτό ονομαζόταν οικογένεια, δουλοπάροικοι ή ευγενείς. Η ιδέα της μοναδικότητας του ατόμου «κάθε άνθρωπος είναι ξεχωριστός» ουσιαστικά γεννήθηκε εκείνη την περίοδο και, σήμερα, θεωρείται δεδομένη.
Οι συγκεκριμένες πεποιθήσεις διαμορφώθηκαν σε έναν εντελώς διαφορετικό κόσμο, υπό πολύ διαφορετικές συνθήκες. Παρόλα αυτά, κατάφεραν να επηρεάσουν ενεργά τον σύγχρονο κόσμο, μέσω των εθνικών κινημάτων που διαδόθηκαν σε όλη την Ευρώπη και των ριζοσπαστικών ιδεών, που αποτέλεσαν μία πρώιμη βάση για τα δικαιώματα που απολαμβάνουμε στις μέρες μας. Η Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη ήταν, επίσης, μία πρώιμη μορφή, τόσο της Οικουμενικής Διακήρυξης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου όσο και της Ευρωπαϊκής Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου, δύο καίρια νομικά έγγραφα για την προστασία και την εξασφάλιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων σήμερα.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Handout: France Before the Revolution of 1789. (2010). Discovering Democracy – Human Rights, civicsandcitizenship.edu.au, διαθέσιμο εδώ
- Ministère de l’Europe et des Affaires étrangères. (n.d.). Liberty, Equality, Fraternity, France Diplomacy – Ministry for Europe and Foreign Affairs, διαθέσιμο εδώ
- Dagger, R., Minogue, K., Ball, T., & Girvetz, H. K. (2023b, March 23). Liberalism | Definition, History, & Facts, Encyclopedia Britannica, διαθέσιμο εδώ
- Shiffer, M. (2022, March 30). Lessons From The French Revolution – The History Inquiry – Medium, διαθέσιμο εδώ
- Heywood, A. (2007b), Πολιτικές Ιδεολογίες (3rd ed.), Επίκεντρο
