Της Ισμύνης Παπαγιαννοπούλου,
Το Πάσχα είναι η μεγαλύτερη εορτή της Ορθοδοξίας, αλλά παράλληλα γιορτάζεται και από εκατομμύρια ανθρώπους σε όλο τον κόσμο που τιμούν την ανάσταση του Ιησού από τους νεκρούς, όπως περιγράφεται στην Καινή Διαθήκη, ότι συνέβη τρεις ημέρες μετά τη σταύρωση του στον Γολγοθά. Το Πάσχα των Ορθοδόξων, εορτάζεται την πρώτη Κυριακή μετά την πανσέληνο της εαρινής ισημερίας (21 Μαρτίου), η οποία δεν συμπεριλαμβάνεται στο Ιουλιανό ημερολόγιο και στο Γρηγοριανό της καθολικής Εκκλησίας. Καθώς το Πάσχα, όπως έχουμε γαλουχηθεί μέχρι σήμερα, σύμφωνα με αυτά που έχουμε διδαχθεί, δεν υπήρξε ποτέ παγανιστική εορτή, οι πανάρχαιες ρίζες του και πολλές από τις παραδόσεις του, που έχουμε σήμερα, συνδέονται με αρχαία ειδωλολατρικά έθιμα και πεποιθήσεις.
Στους λαούς της Ανατολικής Μεσογείου, και στις παραδόσεις τους, υπάρχουν τουλάχιστον δεκαέξι θεοί που βιώνουν το δράμα του θανάτου αλλά και ταυτόχρονα τη λύτρωση της αναστάσεως. Στην αρχαία ελληνική μυθολογία, ο πιο γνωστός θεός πέρα από τους Δία και Διόνυσο, που αποβιώνει και ύστερα ανασταίνεται είναι ο θεός Άδωνης, χωρίς να ανήκει στο Δωδεκάθεο.
Η αγγλοσαξονική και η εβραϊκή προέλευση του όρου «Πάσχα» σήμερα
Το αγγλικό όνομα της εορτής του Πάσχα, «Easter», προέρχεται από την γερμανική θεότητα Eostre (θεά της Άνοιξης), προς τιμήν της οποίας προσφέρονταν θυσίες κάθε χρόνο, κατά την περίοδο του Πάσχα που σχετίζεται άμεσα με την Ištar αλλά και την ελληνική θεότητα της Ιούς (συνδέεται με την λατρεία της σελήνης). Όταν η χριστιανική εκκλησία της δυτικής Ευρώπης καθιέρωσε τον εορτασμό του Πάσχα, αυτό τοποθετήθηκε στη θέση της εορτής της Eostre (Easter). Τον όρο Πάσχα, όπως εμείς τον έχουμε ελληνοποιήσει και γιορτάζεται πάντα μετά το εβραϊκό, προέρχεται από το αραμαϊκό πασά (χωλαίνω ή εκτελώ τελετουργικό χορό γύρω από την θυσία ή μεταφορικά ξεφεύγω, προσπερνώ, απαλλάσσω) αλλά παράλληλα και από το εβραϊκό πέσαχ, (πέρασμα) αν σκεφτούμε πως το Πάσχα αποτελούσε την απελευθέρωση του λαού του Ισραήλ από την Αίγυπτο, με απεσταλμένο τον Μωυσή, μέσω θεϊκής παρέμβασης.
Σουμεριακή Μυθολογία (Μεσοποταμία)
Ο θάνατος του Χριστού και η Ανάστασή του, τρεις ημέρες αργότερα, συμπίπτει με τον πανάρχαιο σουμεριακό μύθο της Καθόδου της Ištar (Inana στα Σουμεριακά / Ištar στην Ακκαδική) που ακολουθεί τον σύζυγό της, ο οποίος μεταβαίνει στον Κάτω Κόσμο, όπου πριν τον κρεμάσουν δημοσίως, κρίνεται και καταδικάζεται. Κατά την απουσία της, η γη χάνει την γονιμότητά της και οι σοδειές των ανθρώπων σταματούν να μεγαλώνουν. Μετά από τρεις ημέρες, οι βοηθοί της Ištar κατεβαίνουν στον Κάτω Κόσμο για να δώσουν τον καρπό και το νερό της ζωής, ώστε να αναστήσουν το ζεύγος. Έπειτα, βρίσκονται μισό χρόνο στον Πάνω Κόσμο, και τους υπόλοιπους έξι μήνες στον Κάτω Κόσμο, με αποτέλεσμα να δημιουργούνται οι εναλλαγές των εποχών, όπως συμβαίνει και στον αντίστοιχο ελληνικό μύθο της Περσεφόνης (Θεά του Κάτω Κόσμου) αλλά και της Δήμητρας (Θεά της γεωργίας).
Γερμανική Μυθολογία
Η γερμανική μυθολογία υποστηρίζει ότι, αντί να είναι μια αναπαράσταση της ιστορίας της Ištar, το Πάσχα ήταν αρχικά μια εορτή της Eostre (Θεά της Άνοιξης), αλλιώς γνωστή ως Ostara, Austra και Eastre. Μια από τις διαδεδομένες εκδοχές της Eostre για τους αρχαίους, αλλά και για τους σύγχρονους ερευνητές είναι το πνεύμα της ανανέωσης. Ένας λαγός ήταν ένα σύμβολο που συνδέθηκε με την Eostre, αντιπροσωπεύοντας την αρχή της Άνοιξης. Ομοίως, το ωάριο αντιπροσωπεύει την Άνοιξη, τη γονιμότητα και την ανανέωση. Στη γερμανική μυθολογία, λέγεται ότι η Eostre θεράπευσε ένα πληγωμένο πουλί που βρήκε στο δάσος μετατρέποντάς το σε λαγό. Εν μέρει ακόμα πουλί, ο λαγός έδειξε την ευγνωμοσύνη του στη θεά, γεννώντας αυγά ως δώρα. Σύμφωνα με την Deutsche Mythologie του Jacob Grimm, η ιδέα της ανάστασης ήταν ριζωμένη στον εορτασμό της Eostre: «Η Eostre φαίνεται, επομένως, να ήταν η θεότητα της ακτινοβόλας αυγής, του αναδυόμενου φωτός, ενός θεάματος που φέρνει χαρά και ευλογία, το νόημα του οποίου θα μπορούσε να προσαρμοστεί εύκολα μέχρι την ημέρα της ανάστασης του Χριστιανικού Θεού».
Σλαβική Μυθολογία
Στη σλαβική μυθολογία, το έτος ξεκινούσε από την 1η Μαρτίου καθώς ήταν σεληνιακό, όπως αυτό συνέβαινε και σε άλλους ινδοευρωπαϊκούς πολιτισμούς. Η τελευταία νύχτα όταν άλλαζε ο χρόνος και η πρώτη μέρα που ξεκινούσε ο επόμενος ονομάζονταν Velja Noc/Velik Dan (Μεγάλη Νύχτα/Μεγάλη Μέρα). Όταν οι Σλάβοι εκχριστιανίστηκαν, οι παραπάνω ονομασίες αποδόθηκαν με μεγάλη πιθανότητα στην εορτή του Πάσχα, ταυτιζόμενες με την ορολογία «Εβδομάδα των Παθών ή Μεγάλη Εβδομάδα».
Εξάλλου διοργανώνονταν εορτασμοί για την έναρξη της άνοιξης, αφιερωμένη στο Γιαρίλο (Θεός της γεωργίας και της γονιμότητας). Νεαρά αγόρια και κορίτσια περιφέρονταν στα χωριά κρατώντας πράσινα κλαδιά και λουλούδια και σε κάθε σπίτι έλεγαν τραγούδια, ενώ υπήρχε η συνήθεια να στολίζουν και να βάφουν αυγά, σύμβολα της νέας ζωής, έθιμο που αργότερα συνδέθηκε με το χριστιανικό Πάσχα.
Ελληνική Μυθολογία
Ο Άδωνις και ο τάφος που πιθανολογείται πως βρίσκεται στη Βηθλεέμ:
Πανάρχαιος θεός της Ανατολής όπου η λατρεία του ήταν διαδεδομένη στην Συρία, τη Φοινίκη, την Παλαιστίνη και την Αίγυπτο ο Άδωνης πέρασε στην Κύπρο, και από την Κύπρο στην Ελλάδα ήδη από τη Αρχαϊκή Εποχή (700-480 π.Χ). Πιθανολογείται ότι ο τάφος του βρίσκεται στην Βηθλεέμ σε μία υπόγεια σπηλιά στα θεμέλια του Ναού της Θεάς Αστάρτης (θεά της γονιμότητας των Φοινίκων). Παράλληλα, το σημείο που βρίσκεται εκεί σήμερα είναι χτισμένος ο Ναός της Γεννήσεως. Κατά τα πρώτα χρόνια, οι Πατέρες της Εκκλησίας καταδίκασαν τα αρχαία ταφικά τελετουργικά αυτά δρώμενα, όμως η προσήλωση των Ελλήνων σε αυτά ήταν τόσο δυνατή και ισχυρή που αναγκάστηκαν να τα ενσωματώσουν στην χριστιανική λατρεία. Η γιορτή των «Αδωνίων» παραπέμπει στο Πάσχα, απόδειξη πως συγκεκριμένα έθιμα έχουν μακρά παράδοση.
Το ερωτικό ειδύλλιο Άδωνη – θεάς Αφροδίτης και ο θάνατος του
Ο Άδωνης αποτελεί μια περσόνα του μυστηρίου της βλάστησης, και η γιορτή του είναι μια τελετουργία που στοχεύει στην αναζωογόνηση της γης με τη βοήθεια του νερού, που είναι στοιχείο της φύσης όπως γινόταν και με τις προηγούμενες θεότητες στην μυθολογία άλλων λαών. Ο θάνατός του αντιπροσωπεύει το μαρασμό της φύσης κατά τη διάρκεια του χειμώνα και η ανάστασή του την αναγέννησή της, με τον ερχομό της άνοιξης. Η παραμονή του στον Κάτω Κόσμο κοντά στην Περσεφόνη, συμβολίζει το φύτεμα του σπόρου, ενώ η επιστροφή του στη γη και την Αφροδίτη, τη βλάστησή του.
Ο Άδωνης ήταν γιος του Κινύρα (Βασιλιάς της Πάφου στην Κύπρο) και της κόρης του, Μύρρας, – ή Σμύρνας σε άλλη εκδοχή – των οποίων την αιμομιξία προκάλεσε η ίδια η Αφροδίτη. Όταν γεννήθηκε, ήταν τόσο όμορφο μωρό που μόλις τον αντίκρισε η θεά Αφροδίτη τον ερωτεύτηκε, και για να μην τον χάσει τον τοποθέτησε σε μία λάρνακα, ορίζοντας την Περσεφόνη υπεύθυνη για την ανατροφή του. Όσο ο Άδωνης μεγάλωνε, η Περσεφόνη θαμπώνεται και η ίδια από την ομορφιά του, και έκτοτε αρνήθηκε να τον επιστρέψει. Η Αφροδίτη απεγνωσμένη ζήτησε την βοήθεια του Δία, ο οποίος έδωσε τον όμορφο νέο για τα 2/3 του χρόνου στην Αφροδίτη και το 1/3 στην Περσεφόνη.
Κατά τη διάρκεια ενός κυνηγιού όμως, ο θεός Άρης, τυφλωμένος από ζήλεια, καθώς ήταν εραστές με την Αφροδίτη, και ενώ ο ίδιος ο Άδωνης της αφιέρωνε χρόνο, μεταμορφώθηκε σε αφηνιασμένο κάπρο και τον σκότωσε. Απαρηγόρητη η Αφροδίτη και με δάκρυα στα μάτια, ζήτησε από την Περσεφόνη, πίσω τον όμορφο νέο και τότε οι δύο Θεές αποφάσισαν να τον έχουν η κάθε μία για έξι μήνες τον χρόνο. Από το αίμα του Άδωνη τα τριαντάφυλλα βάφτηκαν με κόκκινο χρώμα, ενώ από τα δάκρυα της Αφροδίτης φύτρωσαν κόκκινες παπαρούνες. Η έντονη διαμάχη της Αφροδίτης και της Περσεφόνης, συμβολίζει και διδάσκει ότι ο Έρωτας και η αγάπη μπορούν να νικήσουν ακόμη και τον ίδιο τον θάνατο.
Η Γιορτή «Αδώνεια» και ο «Αδώνιδος Επιτάφιος»:
Προς τιμή του Άδωνη, κάθε χρόνο την άνοιξη, κατά την πρώτη πανσέληνο μετά την εαρινή ισημερία, εορτάζονταν τα «Αδώνια» στην κυρίως Ελλάδα. Στην γιορτή αυτή συμετείχαν μόνο γυναίκες, οι οποίες λεγόντουσαν Αδωνιάζουσαι. Οι πρώτες ημέρες της γιορτής (Αφανισμός) ήταν πένθιμες λόγων των παθών του Θεού, και οι γυναίκες θρηνούσαν για τον χαμό του μέσω της επιμέλειας της κηδείας του. Μέσα στα σπίτια τοποθετούσαν κέρινα ή ξύλινα ομοιώματα του θεού, πάνω σε νεκρικές κλίνες (στην περιοχή της Αθήνας) και τα στόλιζαν με λουλούδια, κλαδιά και καρπούς. Γύρω τους άναβαν λιβάνια και άλλα θυμιάματα (μύρα).
Στη συνέχεια, γυμνόστηθες και ξυπόλιτες, με τα μαλλιά λυμένα, γυρνούσαν στους δρόμους περιφέροντας τα πήλινα και τα κέρινα ομοιώματα του θεού, ενώ παράλληλα έψελναν πένθιμους ύμνους, τα «Αδωνίδια» με τη συνοδεία μικρού αυλού, από τα οποία έχει διασωθεί ένα αξιόλογο δείγμα («Επιτάφιον Αδώνιδος» του Βίωνος). Οι «Κήποι του Αδώνιδος» (Επιτάφιος) ήταν η συνοδεία, δηλαδή μικρές γλάστρες που οκτώ μέρες πριν είχαν φυτευτεί σπόροι από φυτά, τα οποία είχαν το προνόμιο να αναπτύσσονται αλλά και μαραίνονται γρήγορα, όπως μαρούλι, σιτάρι, μάραθο. Αφού πότιζαν τις γλάστρες, τις τοποθετούσαν στις οροφές των σπιτιών, ώστε να αναπτυχθούν από τον ήλιο. Η ανάπτυξή τους εκλαμβανόταν ως σημάδι της ανάστασης του θεού Άδωνη. Κοντά στον επιτάφιο, υπήρχαν κούκλες που παρίσταναν έρωτες και πουλιά, και δίπλα στο ομοίωμα του Άδωνη άφηναν πλακούντες και γλυκίσματα και το πρωί της επόμενης μέρας, πετούσαν τα ομοιώματα του θεού σε ποτάμια ή πηγές.
Μετά την πάροδο των πένθιμων ημερών, οι πιστοί γιόρταζαν με ξέφρενη χαρά την ανάστασή του (Εύρεσις) κατά τη διάρκεια της οποίας θυσίαζαν αγριόχοιρους και γλεντούσαν με χορούς και πλούσιο φαγητό.
Η επιβίωση της παγκόσμιας μυθολογίας σε σύγχρονα παραδοσιακά έθιμα:
Αν παρατηρήσουμε προσεχτικά, υπάρχουν πολλές ομοιότητες των Αδωνίων με το ορθόδοξο χριστιανικό Πάσχα, ιδιαίτερα την μέρα της Μεγάλης Παρασκευής, όπου είναι η μέρα του Επιταφίου, αλλά και το Μεγάλο Σάββατο μέρα Ανάστασης. Ένα παρόμοιο έθιμο αναβιώνει στις Σέρρες κατά την περιφορά. Σύμφωνα με τον Έλληνα Λαογράφο, Γεώργιο Μέγα, Γυναίκες τοποθετούν εικόνα του Εσταυρωμένου ανάμεσα σε άνθη, με αναμμένα κεριά και θυμιάματα και δίπλα τοποθετούν ένα πιάτο φακής ή κρυθαριού.
Παράλληλα, το έθιμο του πασχαλινού αυγού αλλά και τα σοκολατένια κουνελάκια, παρόλο που υπάρχουν και στην Σλαβική Μυθολογία προέρχονται από μια γερμανική πηγή που χρονολογείται στο 1572 π.Χ., αλλά μόνο αφού η παράδοση αυτή έφτασε στις Ηνωμένες Πολιτείες, μέσω της άφιξης Γερμανών μεταναστών, το έθιμο πήρε τη σημερινή του μορφή. Στα τέλη του 19ου αιώνα, τα μαγαζιά πουλούσαν καραμέλες σε σχήμα κουνελιού, όπου αργότερα έγιναν τα σοκολατένια κουνελάκια που γνωρίζουμε σήμερα, και στα παιδιά διηγούνταν την ιστορία ενός κουνελιού που μοιράζει καλάθια με αυγά, σοκολάτα και άλλες καραμέλες το πρωί του Πάσχα.
Για τους Χριστιανούς, το αυγό είναι σύμβολο του τάφου στον οποίο τοποθετήθηκε το σώμα του Ιησού, ενώ το ράγισμα του αυγού αντιπροσωπεύει την ανάσταση του Ιησού. Στην Ορθόδοξη παράδοση, τα αυγά βάφονται κόκκινα για να συμβολίσουν το αίμα που έχυσε ο Ιησούς στο σταυρό.
Ένα άλλο κατάλοιπο των αρχαίων «Αδωνίων» είναι ο «Ζαφείρης», παιχνίδι και τραγούδι στο Ζαγόρι της Ηπείρου την Πρωτομαγιά, ένα έθιμο για την ανάσταση της φύσης και τη γονιμότητα των χωραφιών. Σε αυτό συμμετείχαν τα κορίτσια κάθε Πρωτομαγιά. Ένα αγόρι ή μια κούκλα προσποιούνταν ότι είχαν πεθάνει, και τότε τα κορίτσια μοιρολογώντας το με εγκώμια το στόλιζαν με άνθη. Τότε ο υποδυόμενος «Ζαφείρης» σηκωνόταν παριστάνοντας την Ανάσταση.
Το ίδιο έθιμο, αναβιώνεται με το όνομα «Φουσκοδέντρι» στην Καστανιά Στυμφαλίας, στην περιοχή της Άνω Αμισού του Πόντου με το όνομα «Κάνναβο» κατά τη Μεσοπεντηκοστή, στην Αίγινα με την ονομασία «Λειδινός», στις 14 Σεπτεμβρίου, και ως «Λάζαρα» ή «Λαζαρικά» στην ελεύθερη Αμμώχοστο της Κύπρου.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Πάσχα: Τι σημαίνει και πως προέκυψε η ονομασία, dogma.gr, Διαθέσιμο εδώ
- Αδώνια (τα), theogonia.gr, Διαθέσιμο εδώ
- The Ancient Pagan Origins of Easter, ancient-origins.net, Διαθέσιμο εδώ
- Tarico Valerie, Ancient Summerian Origins of the Easter Story, huffpost.com, Διαθέσιμο εδώ
