Της Ματίνας Γεώργα,
Το ανθρώπινο σώμα, τόσο με τα εξωτερικά του χαρακτηριστικά όσο και με τα εσωτερικά όργανά του, αποτέλεσε και εξακολουθεί να αποτελεί σημαντικό πεδίο έρευνας για τους επιστήμονες και αξιοσημείωτη πηγή έμπνευσης για τους καλλιτέχνες. Αν και είναι σαφής σε όλους η συμμετρία που διέπει το ανθρώπινο σώμα –οι άνθρωποι έχουν δυο μάτια, δύο χέρια, δύο πνεύμονες– η μελέτη και κατανόηση της συμμετρίας αυτής συνιστά μια πιο πολύπλοκη διαδικασία.
Ο γνωστός αρχαίος Έλληνας γλύπτης, Πολύκλειτος, απετέλεσε τον πρώτο που αναφέρθηκε στη συμμετρία ενσωματωμένη σε ένα μαθηματικό και όχι αποκλειστικά πολιτισμικό πλαίσιο, ενώ κατάφερε τα έργα του να χαρακτηρίζονται από απόλυτη αρμονία, παρουσιάζοντας με ακρίβεια τις ιδανικές αριθμητικές αναλογίες των μερών του ανθρώπινου σώματος ως αποτέλεσμα αντικειμενικού υπολογισμού, σύμφωνα με μοντέλο που ο ίδιος επινόησε. Το πιο γνωστό του άγαλμα, ο «Δορυφόρος», ονομάστηκε και «Κανών», αφού όχι μόνο αποτύπωνε πλήρως τις θέσεις του για τον τρόπο κατασκευής αγαλμάτων, αλλά και γιατί λειτούργησε ως σημείο αναφοράς για άλλους καλλιτέχνες. Πολλοί άλλοι σημαντικοί αρχαίοι επιδίωξαν και πέτυχαν την καλαίσθητη και αρμονική σύνθεση χαρίζοντας στα αγάλματά τους τόσο την τάση για κίνηση, άρα και τη μερική χαλάρωση, όσο και τη συμμετρία, όπως ο Μύρων και ο Λύσιππος.
Κάποιους αιώνες αργότερα, ο πατέρας της Γεωμετρίας, Ευκλείδης, στην προσπάθειά του να ανακαλύψει τον μαθηματικό εκείνο τύπο που θα εξασφαλίζει την απόλυτη αναλογία, προέβη στην ανακάλυψη του «Αριθμού φ». Ο αριθμός αυτός δεν είναι στην πράξη ακριβώς υπολογίσιμος, αφού είναι άρρητος, αλλά ισοδυναμεί κατά προσέγγιση με το 1,618. Στον ιδανικό και τέλειο άνθρωπο, όπως οι αρχαίοι Έλληνες τον έπλασαν, ο αριθμός φ εντοπίζεται στα χαρακτηριστικά του προσώπου του και στο σώμα του, στα χέρια του, ακόμα και στο μόριο του DNA. Η ανακάλυψη της «Χρυσής Τομής», όπως ονομάστηκε ο αριθμός αυτός, καθώς και η συχνότητα με την οποία εντοπίζεται στη φύση, προκάλεσε εντυπώσεις και άλλαξε για πάντα τα δεδομένα των Τεχνών. Γλύπτες, αρχιτέκτονες, ζωγράφοι, ακόμα και μουσικοί, όταν επιδίωκαν το άριστο και απόλυτο καλλιτεχνικό αποτέλεσμα, προέβαιναν στην εφαρμογή της Χρυσής Τομής.
Μάλιστα, εσφαλμένα, φημολογείται πως ένα από τα πιο γνωστά σκίτσα του Leonardo DaVinci, το “Vitruvian Man”, το οποίο και δημιούργησε στα 1487 ακολουθεί τις αναλογίες της «Χρυσής Τομής», διότι κάτι τέτοιο δεν αποδεικνύεται σύμφωνα με μετρήσεις. Αντιθέτως, ο «Κανόνας των Αναλογιών», δηλαδή το προαναφερθέν σκίτσο και το κείμενο από τις σημειώσεις του καλλιτέχνη που το συνοδεύει, στηρίχθηκε στη μελέτη του έργου του Ρωμαίου αρχιτέκτονα Vitruvii και συγκεκριμένα στην πραγματεία του με τίτλο Dearchitectura. Σε αυτό, παρουσιάζεται μια αντρική μορφή με τα άκρα του σώματός της σε ανάταση, σε διάφορες στάσεις, πάντα, όμως, με τον ομφαλό και την κοιλιακή περιοχή, το κέντρο βάρους, δηλαδή, να μένει αμετακίνητο και πάντα εγγεγραμμένη σε έναν κύκλο και σε ένα τετράγωνο. Πρόκειται για μια πιστή απόδοση των αναλογιών που παρουσιάζονται στο λατινικό κείμενο με μια προσθήκη νέων στοιχείων και παρατηρήσεων του Da Vinci μετά από την εξονυχιστική μελέτη αληθινών σωμάτων. Όπως ο ζωγράφος μαρτυρά μέσα από το σκίτσο του, το ανδρικό σώμα έχει μια εγγενή τάση για συμμετρία, όμως αυτό δεν το καθιστά απόλυτα συμμετρικό, γεγονός που δεν προκαλεί αναίρεση όσων προηγουμένως έχουν λεχθεί, αλλά γνήσιο ενδιαφέρον για τη ρεαλιστικότητα της λεπτομερούς απόδοσής του σε χαρτί και χαρά για την επιβεβαίωση της ατομικής διαφορετικότητας.
Όμως, πρέπει να αναφερθεί πως η ενασχόληση του Ρωμαίου αρχιτέκτονα με τη σπουδή και ανάλυση του ανθρώπινου σώματος μόνο τυχαία δεν ήταν. Ο Vitruvius στήριξε το αρχιτεκτονικό του έργο σε τρεις βασικές αρχές: την venustam (ομορφιά), τη firmitam (σταθερότητα) και την utilitam (χρησιμότητα), ενώ, έχοντας ως στόχο την επίτευξη της συμμετρίας, αναγνώρισε αντίστοιχα στοιχεία και στο σώμα του ανδρός. Συνέδεσε, δηλαδή, το σώμα με τα ανθρώπινα δημιουργήματα, τους ναούς, τις πόλεις και τις κοινωνίες. Η σκέψη του αυτή επιβεβαιώνεται και από την ίδια εξέλιξη των γεγονότων, αφού πολλές είναι οι περιπτώσεις που πολιτισμοί εμπνέονται από την ανατομία του ανθρώπινου σώματος. Οι Ίνκας, για παράδειγμα, παραλλήλιζαν την ιστορική πρωτεύουσά τους, το Cusco, με την καρδιά του τεράστιου σώματος του λαού τους, η Ινδουιστική παράδοση συνδέει κάθε ένα από τα chakra και τα βασικά μέρη του σώματος με ένα ιερό μέρος του ναού, ενώ υπάρχει η άποψη πως ο Ναός του Σολομώντα σχεδιάστηκε και κτίσθηκε στο σχήμα του ανθρώπινου σώματος, του πιο σπουδαίου δημιουργήματος του Θεού.
Κάπως έτσι, καταλήγει ο επίλογος να «επαληθεύει» τον πρόλογο. Πράγματι, η συμμετρία που παρουσιάζει το σώμα τείνει να είναι πιο σύνθετη από ό,τι θα περίμενε κανείς. Και αυτό, διότι εμπεριέχει όλη τη συμμετρία της Φύσης, όλη τη συμμετρία του Σύμπαντος, διότι απετέλεσε άλυτο μυστήριο στην αρχή και μοναδική πηγή ανακάλυψης της γνώσης και της καλαισθησίας. Ίσως τελικά το συμμετρικά πλασμένο δημιούργημα να έχει μια φυσική ροπή έλξης από την αρμονία και να την επιδιώκει με διαφορετικούς τρόπους και υπό διαφορετικές συνθήκες, κάθε εποχή μέσα από τα καλλιτεχνικά δημιουργήματά του, τη στιγμή που το ίδιο αποτελεί το σπουδαιότερο όλων.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- The Temple is the Body –sacred architecture as a reflection of the human body, fengshuischool.com, διαθέσιμο εδώ
- Chapter I: on symmetry: in temples and in the human body, perseus.tufts.edu, διαθέσιμο εδώ
