Του Ιωάννη Περγαντή,
Η Αρχαϊκή Εποχή, αποτελεί ένα συνονθύλευμα προόδων και εξελίξεων: η συγκρότηση των πόλεων-κρατών, η σταδιακή μεταβολή προς τη δημοκρατία και ο Ελληνικός Αποικισμός της Μεσογείου, είναι λίγα από τα στοιχεία που διαδραμάτισαν καθοριστικό ρόλο στον προσδιορισμό της εποχής για τον ελληνικό, και όχι μόνο, κόσμο. Όλες αυτές οι νέες πραγματικότητες άνοιξαν τον δρόμο για την εμφάνιση και εδραίωση νέων πρακτικών, οι οποίες με τη σειρά τους θα λειτουργήσουν καταλυτικά για την υιοθέτηση νέων καταστάσεων. Μια από αυτές τις νέες πρακτικές, άμεσο επακόλουθο της εξάπλωσης των Ελλήνων στη Μεσόγειο, ήταν το ανταλλακτικό εμπόριο, το οποίο φέρει πολλές παραμέτρους και πτυχές.
Ο Β΄ Ελληνικός Αποικισμός (8ος έως 6ος αιώνας π.Χ.), έφερε σε επαφή τους Έλληνες με λαούς σε όλα τα μήκη και τα πλάτη της Μεσογείου. Από τη μακρινή Ιβηρία, τη μακρά ακτή της Βορείου Αφρικής και τα παγωμένα νερά του Ευξείνου Πόντου, το ελληνικό στοιχείο αποβιβάστηκε και προέβη στο σχηματισμό σχέσεων, κυρίως οικονομικών, με τους ντόπιους πληθυσμούς. Οι πηγές και τα ευρήματα για αυτού του είδους τις σχέσεις είναι ελάχιστες, γι’ αυτό αναγκαζόμαστε να βασιστούμε σε υποθέσεις. Παρ’ όλα αυτά, τα ελάχιστα στοιχεία που διαθέτουμε είναι αρκετά διαφωτιστικά.
Ξεκινώντας, το πιο σημαντικό ερώτημα είναι τι και για ποιο λόγο εμπορεύονταν οι Έλληνες ναυτικοί του 8ου και 7ου αιώνα π.Χ. Τα υπαρκτά ευρήματα είναι ελάχιστα, σε σχέση με τον υπέρογκο αριθμό των εμπορικών αμφορέων της Κλασικής Εποχής. Σύμφωνα με αρκετές μελέτες, οι οποίες αποτελούν απλές υποθέσεις, το αρχαϊκό εμπόριο δεν ήταν ούτε συστηματικό, ούτε είχε ως σκοπό το κέρδος. Εκείνη την εποχή διανύουμε την πρώτη φάση συγκρότησης των πόλεων-κρατών και την διαμόρφωση ενός ριζικά διαφορετικού πολιτικού και διοικητικού κόσμου. Με τη συγκέντρωση ανθρώπων σε αστικά κέντρα, αυτομάτως αυξάνονται και οι άμεσες βιοτικές ανάγκες τους. Δύο αρκετά διαδεδομένοι τρόποι εξασφάλισης αυτών των ζωτικών πόρων ήταν ο πόλεμος και η πειρατεία, αλλά εκείνη τη περίοδο εισάγεται και ένας τρίτος, το εμπόριο. Οι ανταλλαγές οι οποίες λάμβαναν μέρος αποσκοπούσαν στην απόκτηση πόρων για την ευμάρεια και καλοζωία των πολιτών. Δεν ήταν το κέρδος που παρακινούσε τους ανθρώπους να ταξιδεύουν στις θάλασσες προς απόκτηση πρώτων υλών, αλλά η επιβίωσή τους.
Αφού εξετάσαμε τους σκοπούς του εμπορίου, ας αναλύσουμε τα άτομα τα οποία αναλάμβαναν αυτά τα μεγάλα ναυτικά ταξίδια. Οι πηγές μας βασίζονται σε έργα του Ησιόδου και Ηροδότου, όπου και οι δύο άνδρες καταλήγουν στο ίδιο συμπέρασμα: το εμπόριο ήταν δραστηριότητα των κατώτερων κοινωνικών τάξεων. Αν και έχουμε ενδείξεις ότι οι αριστοκράτες ήταν αυτοί που έδωσαν την ώθηση για τα ταξίδια μεγάλων αποστάσεων, λόγω της οικονομικής δυνατότητάς τους να επανδρώνουν πλοία, η εμπλοκή τους ήταν περιορισμένη και αρέσκονταν στην άντληση κέρδους από τις έγγειες ιδιοκτησίες. Μέχρι και τον 4ο αιώνα, το επάγγελμα του εμπόρου θεωρούνταν ως κάτι το απαξιωτικό και ποταπό, μη βλέποντας διαφορά μεταξύ του εμπόρου και του απλού φτωχού. Την ίδια στάση κρατούσε και ο πληθυσμός στην αρχαϊκή εποχή, θεωρώντας αυτό το επάγγελμα ως εφήμερο τυχοδιωκτισμό και «κατάντια». Το εμπόρευμα που διαχειρίζονταν ήταν δικό τους, δεν λειτουργούσαν δηλαδή ως μεσάζοντας σε μια συναλλαγή. Εάν δεν είχαν την οικονομική υποστήριξη ενός αριστοκράτη, θα έπρεπε μόνοι τους να αναλάβουν τη διεκπεραίωση του ταξιδιού, από την προετοιμασία του πλοίου, μέχρι και την εξασφάλιση προϊόντων προς ανταλλαγή.
Τρίτο σημείο για τα περί της ανταλλαγής των προϊόντων, ήταν το μέσο. Όπως ανέφερα και προηγουμένως, οι εμπορικές συναλλαγές ολοκληρώνονταν με την ανταλλαγή προϊόντων ίσης αξίας, το γνωστό ανταλλακτικό εμπόριο. Ο ελληνικός κόσμος ανέκαθεν είχε ανάγκη από σιτηρά και μεταλλεύματα, έτσι έβαζε στο τραπέζι προϊόντα τα οποία πιθανώς να αναζητούσαν οι διάφοροι λαοί με τους οποίους αλληλεπιδρούσαν. Παρ’ όλα αυτά, την ίδια χρονική περίοδο, κάνει την εμφάνισή της στην ενδοχώρα της Μικράς Ασίας (Βασίλειος της Λυδίας), μια νέα ανακάλυψη, η οποία θα αλλάξει ριζικά τον κόσμο όπως τον ξέραμε, το νόμισμα. Οι απαρχές και η χρηστικότητα του νομίσματος είναι ακόμη υπό εξέταση, όμως μια πιθανή ερμηνεία για την εμφάνισή του είναι η αρχή του εμπορίου. Αν και δεν υπάρχουν αρκετά ευρήματα νομισμάτων εκείνης της περιόδου, τα οποία να συνιστούν μια μεταστροφή από την ανταλλακτική στην νομισματική οικονομία, το νέο αυτό μέσο πιθανότατα αξιοποιήθηκε για τη διαμόρφωση της νέας πραγματικότητας των πόλεων-κρατών και τη δημιουργία ενός νέου συστήματος οργάνωσης της κοινωνίας, το οποίο είχε άμεσες επιπτώσεις στον τομέα του εμπορίου. Αν και στην Αρχαϊκή Εποχή το νόμισμα είχε δευτερεύοντα ρόλο, τότε ήταν όμως που τέθηκαν οι βάσεις για την απόλυτη κυριάρχηση της νομισματικής οικονομίας και την αλλαγή του τρόπου αλληλεπίδρασης των αρχαίων Ελλήνων εμπόρων με τους ξένους, σε μια πιο ισότιμη και προκαθορισμένη βάση.
Η Αρχαϊκή Εποχή, βρίσκεται στο μεταίχμιο μεταξύ του παλαιού-αριστοκρατικού και νέου-δημοκρατικού κόσμου. Συντελέστηκαν πολλές αλλαγές και τέθηκαν οι βάσεις για μια νέα εποχή ανακαλύψεων, συγκρούσεων και γενικότερων μεταβολών. Σε αυτό το μεγάλο οικονομικοπολιτικό «παιχνίδι» βρίσκεται και το εμπόριο, το οποίο θα χρειαστεί πολλούς αιώνες για να καταλάβει τη θέση που πραγματικά του αρμόζει.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Mosse, Claude (2001), Η αρχαϊκή Ελλάδα: από τον Όμηρο ως τον Αισχύλο (8ος-6ος αιώνας π.Χ.), Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης.
- Lefevre, Francois (2016), Ιστορία του Αρχαίου Ελληνικού Κόσμου, Αθήνα: Εκδόσεις Καρδαμίτσα.
