Του Δημήτρη Καρυδάκη,
Παρίας. Μονάχα με μια απλή αναζήτηση στο Google βρίσκουμε την έννοια του όρου, η οποία έρχεται με τη σειρά της να υποδείξει τον κοινωνικά απόβλητο, εκείνον που διαφοροποιείται κατά κάποιο τρόπο από τις κυρίαρχες τάσεις της εποχής, κάλλιστα ακόμη τις αποστρέφεται. Ο μη αποδεκτός, το «αουτσάιντερ». Στο παρόν άρθρο επομένως, και όπως έχει ήδη καταστεί φανερό, θα κάνω αναφορά σε ένα από τα σημαντικότερα θρησκευτικά κινήματα της ύστερης αρχαιότητας, του οποίου η επιρροή ισοσκέλισε εκείνη του Χριστιανισμού, με τον οποίο αναμετρήθηκε δεκάδες φορές, τόσο από την εποχή της απαρχής του τελευταίου, όσο και μέχρι την εδραίωσή του ως επίσημη θρησκεία του ανατολικού ρωμαϊκού κράτους το 380 μ.Χ. από τον Μέγα Θεοδόσιο. Με αυτά και με εκείνα, προσκαλώ τους αναγνώστες του παρόντος άρθρου να με ακολουθήσουν σε αυτό το άκρως μυστηριακό και ενδιαφέρον ταξίδι στο μακρινό παρελθόν, σε ένα παρελθόν σκανδαλώδες και επίμαχο.
Βρισκόμαστε στους πρώτους αιώνες μ.Χ., σε μια εποχή κατά την οποία ο Χριστιανισμός δεν έχει ακόμη καλά καλά σμιλευτεί σαν κανονιστική θρησκεία με επίσημο δόγμα, και σε καμία περίπτωση δεν έχει αποκολληθεί από την εβραϊκή του «μήτρα», τον Ιουδαϊσμό. Σε μια εποχή κατά την οποία η κυριαρχία της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας αποτελεί προ τετελεσμένο γεγονός σε όλες τις εκφάνσεις της ζωής των υπηκόων της. Στην εποχή που οι καταδιωκόμενοι Χριστιανοί βιώνουν τον συστημικό και συστηματικό θρησκευτικό ρατσισμό της κεντρικής ρωμαϊκής εξουσίας, η οποία τους εξαναγκάζει να συσκέπτονται εν αγνοία των ρωμαϊκών αρχών στις γνωστές «αγάπες», τις πρώτες συνεστιάσεις των χριστιανών σε υπόγειες μυστικές κατακόμβες. Επομένως, μέσα σε αυτό το κλίμα ιδεολογικής και δογματικής ασάφειας, ήταν απολύτως λογικό να υπάρχει ανοιχτό πεδίο για πολλές και διαφορετικές θρησκευτικές ή και θρησκευ-ίζουσες θεωρίες, που παρουσιάζονταν ως «ενδεδυμένες με τον μανδύα της απόλυτης και αντικειμενικής αλήθειας», επηρεάζοντας και άλλοτε παρασύροντας την κοινή γνώμη που τόσο πολύ διψούσε για ελπίδα και σωτηρία. Μία τέτοια σημαίνουσα θρησκευτική «σέκτα», η οποία συγκρούσθηκε με τον βασικό πυρήνα των πρώιμων αντιλήψεων του ανερχόμενου Χριστιανισμού, ήταν ο Γνωστικισμός.
Πριν προχωρήσουμε, είναι σημαντικό να αναφερθεί ότι ο αριθμός των γνωστικών θεωρήσεων οι οποίες έκαναν αισθητή την παρουσία τους στα εδάφη της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, άλλες φορές συνεργαζόμενες με τους Χριστιανούς, και άλλες φορές συγκρουόμενες με τούτον, ήταν πολυάριθμες. Για τον λόγο αυτό, και προς αποφυγήν πάσας συγχύσεως, παρακάτω θα γίνει λόγος στις βασικότερες ιδέες του Γνωστικιστικού κινήματος, κοινές σε όλα τα διαφορετικά ρεύματα και σχολές αυτού αλλά και στο “origin story” του.
Σχετικά με την καταγωγή του Γνωστικισμού, όπως και στον Ζωροαστρισμό για τον οποίο έγινε λόγος στο προηγούμενο άρθρο, οι απόψεις των επιστημόνων διίστανται, με ορισμένους από αυτούς να επιδίδονται σε απόπειρες απόδειξης της «οριεντάλ» ή ανατολίτικης καταγωγής της θρησκείας, υποδεικνύοντας τις ομοιότητες του γνωστικισμού με την αρχαία βαβυλωνιακή θρησκεία και την έντονη πίστη της τελευταίας στην αστρολογία και την ισχύ των επτά πλανητικών δυνάμεων, και άλλους να εντοπίζουν ως γενέτειρα της γνωστικής σκέψης την φιλοσοφία του Πλάτωνα, ειδικά λόγω του έντονου δυϊστικού του χαρακτήρα όπως θα γίνει φανερό παρακάτω. Άλλοι εντοπίζουν την καταγωγή του γνωστικισμού στον μεσσιανικό χαρακτήρα της ιουδαϊκής θρησκείας, από την οποία ο γνωστικισμός «δανείζεται» τον δικό του πανάγαθο και υπερβατό Θεό. Το μόνο σίγουρο είναι ότι ανεξαρτήτως της αδυναμίας της επιστημονικής κοινότητας να αποδώσει στον Γνωστικισμό μια συγκεκριμένη «ημερομηνία γέννησης», η γνωστική σκέψη, σαν ένας θρησκευτικός «χαμαιλέοντας» αφομοίωσε διάφορα στοιχεία και ορολογία των φιλοσοφιών και των θρησκειών των περιοχών από τις οποίες πέρασε, επιτρέποντάς μας να υποθέσουμε με ασφάλεια ότι η καταγωγή της γνωστικής σκέψης είναι προ-χριστιανική.
Στον Γνωστικισμό (από το «γνῶσις» και το «γνωστικός», δηλαδή «αυτός που γνωρίζει»), ο υλικός κόσμος των αισθήσεων αποτελεί ένα έκτρωμα, ένα θεϊκό παραστράτημα από το οποίο οφείλουμε να αποδράσουμε μέσω της απόκτησης μιας εσώτερης μυστηριακής γνώσης του Θεού και του σύμπαντος, η οποία διαφυλάσσεται για τους λίγους και εκλεκτούς και περιέρχεται στον άνθρωπο άλλοτε μέσα από τον ασκητικό βίο και άλλοτε μέσω της χρήσης μαγείας, η οποία έχει την μορφή μυστικών λέξεων ή φράσεων, των οποίων η χρήση αποτελεί αποδεικτικό στοιχείο αυτής της απόκρυφης μυστικιστικής γνώσης, της οποίας σκοπός είναι η αναίρεση της αθλιότητας της φυσικής ύπαρξης. Για τους Γνωστικιστές, απώτερος σκοπός της ανθρώπινης ύπαρξης είναι η ανάμνηση της πρωταρχικής θεϊκής φύσης της και της λύτρωσής της από την σαρκική πραγματικότητα μέσω της επιστροφής της στον νοητό και υπερβατικό θεϊκό κόσμο. Εδώ παρατηρούμε και την Πλατωνική επιρροή στην γνωστική θεωρία, η οποία διακατέχεται από ένα δυιστικό στοιχείο, χωρίζοντας το σύμπαν σε νοητό και υλικό πεδίο, όπως ακριβώς κάνει και ο Πλάτωνας στην θεωρία περί ιδεών του, υποστηρίζοντας ότι ο αισθητός κόσμος αποτελεί παρά ένα υποδεέστερο αντίγραφο του πραγματικού νοητού κόσμου των ιδεών, ο οποίος βρίσκεται στον ουρανό.
Σύμφωνα με τον Γνωστικισμό «Ἐν ἀρχῇ ἦν ἡ Μονάς» ή «Μονάδα» (αλλιώς και ο «Προπάτωρ», το «Βάθος» κ.α.), ο μοναδικός ύψιστος Θεός και Άρχων του σύμπαντος (υφιστάμενος από την ανδρόγυνη δυάδα Βάθος-άρρεν/Σιωπή-θήλυ), ο οποίος κατά την πράξη της δημιουργίας θα προβάλλει ή εκκρίνει από τον εαυτό του τρεις ακόμη δυάδες ή «συζυγίες» αντιθετικών ζευγών κατώτερων θεϊκών οντοτήτων γνωστές και ως «Αιώνες» (αγγλιστί: “Aeons”). Από την Μονάδα θα προκύψει η συζυγία Νους/Αλήθεια, από την τελευταία ο Λόγος/Ζωή και αντιστοίχως η Ανθρωπότητα/Εκκλησία. Αυτοί οι έξι στον αριθμό «Αιώνες», μαζί με τους δύο της Μονάδας, αποτελούν το «Πλήρωμα», ή αλλιώς τον Γνωστικιστικό παράδεισο και νοητό κόσμο.
Πέραν των βασικών αυτών οκτώ οντοτήτων, υφίσταντο στο σύνολο ακόμη είκοσι-δύο (τριάντα στο σύνολο) αιώνες, εκ των οποίων ο τελευταίος, η «Σοφία», στην προσπάθειά της να μιμηθεί τον Πατέρα παράγοντας και εκείνη δικούς της Αιώνες χωρίς την έγκριση της Μονάδας αλλά και χωρίς την ύπαρξη άρρενος συμμέτοχου, θα προκαλέσει την δημιουργία του «Δημιουργού» (“The Demiurge”), μιας ατελούς και φαύλης οντότητας η οποία (ταυτιζόμενη πολλές φορές με τον Γιαχβέ, τον θεό της Παλαιάς Διαθήκης) θα δημιουργήσει τον υλικό κόσμο στον οποίο ζούμε, τον οποίο θα συν-εξουσιάζει μαζί με τους επτά πλανητικούς «Άρχοντες» (τους πλανήτες Άρη, Αφροδίτη, Κρόνο, Δία, Ερμή, Ποσειδώνα και Πλούτωνα), φανερώνοντας και την επιρροή της Βαβυλωνιακής πίστης στην επιρροή των πλανητικών σωμάτων στον άνθρωπο. Ο Γνωστικισμός επομένως δίνει και απάντηση στο γνωστό ερώτημα «αφού ο Θεός είναι πανάγαθος και ελεήμων, πώς επιτρέπει και γιατί υπάρχει τόσο κακό και τόσος θάνατος στον κόσμο;» από την στιγμή που, όπως είδαμε, δεν δημιούργησε τον ατελή υλικό κόσμο η Μονάδα, αλλά ο κακόβουλος και εξίσου ατελής «Δημιουργός».
Στον Γνωστικισμό, ο Ιησούς Χριστός αναγνωρίζεται ως σωτήρας και αποτελεί την ενσάρκωση και ενανθρώπιση της Μονάδας επί γης, του οποίου ο σκοπός είναι να παράσχει την Γνώση στους ανθρώπους, βοηθώντας (όχι σώζοντας τους μέσω μαρτυρίου πάνω στον Σταυρό) τους να θυμηθούν την πρωταρχική τους θεϊκή υπόσταση, διευκολύνοντας την ανοδική πορεία της ψυχής τους μέσα από την αρνητική επιρροή των επτά πλανητικών αρχόντων και του Δημιουργού, και την επιστροφή τους στο Πλήρωμα πλάι στην Μονάδα. Για να βασίσουν τις πεποιθήσεις τους σε «θεμελιακά» πειστήρια, οι γνωστικιστές θα πλημμυρίσουν τον τότε υπαρκτό κόσμο με σωρεία απόκρυφων και μυστικιστικών ευαγγελίων, όπως λόγου χάριν το «Ευαγγέλιο της Αλήθειας», το «Ευαγγέλιο του Φιλίππου», τα «Απόκρυφα του Ιωάννη» και αρκετά άλλα, τα οποία φτάνουν στο σημείο να παρουσιάσουν τον Χριστό να έχει ερωτική σχέση με την Μαρία Μαγδαληνή («Ευαγγέλιο Φιλίππου»), τον Ιούδα ως τον αγαπημένο μαθητή του Χριστού («Ευαγγέλιο Ιούδα») και πλειάδα άλλων παραλλαγών των πατροπαράδοτων ιστοριών του «ορθόδοξου» χριστιανικού δόγματος, δικαιολογώντας την εχθρική στάση των πρώτων πατέρων της εκκλησίας, οι οποίοι αποκλήρωσαν τους Γνωστικιστές ως αιρετικούς τους πρώτους μετά Χριστόν αιώνες. Τα ευαγγέλια αυτά στην κοπτική γλώσσα θα ανασκαφούν το 1945 στην πόλη Ναγκ Χαμαντί της Αιγύπτου από μια ομάδα ντόπιων κατοίκων, συγκροτώντας τον βασικό πυρήνα των σωζόμενων γνωστικών κειμένων.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Gnosticism, newadvent.org, Διαθέσιμο εδώ
- The Pleroma and the Aeons, gnosticismexplained.org, Διαθέσιμο εδώ
- ΓΝΩΣΤΙΚΙΣΜΟΣ [Ζούμε σε MATRIX;] Υπάρχουν Δύο Θεοί; (Ευαγγέλιο του ΙΟΥΔΑ), spotify.com, Διαθέσιμο εδώ
- Coptic Gnostic Library Online, scholarlyeditions.brill.com, Διαθέσιμο εδώ
- The Pair (Syzygy) in Valentinian Thought, gnosis.org, Διαθέσιμο εδώ
